Bij de vorm van een verhaal

Niet alleen de verhalen, ook de letters waarmee ze opgetekend zijn, kunnen inspiratie bieden. Aan de hand van joodse mystici schilderde Ruud Bartlema zijn visie op de letter waarmee leven begint.

In een beroemd geschrift uit het Alexandrië van de vijfde eeuw, het Sefer Jetsirah, het Boek der Schepping, wordt verteld dat ‘God de wereld schiep door drie uitdrukkingen; een getal, een letter en een woord’. Op een beschouwende wijze wordt in dit oude handschrift nagedacht over het ontstaan van de wereld.

De auteurs doen dat aan de hand van de letters uit het scheppingsverhaal in Genesis 1. Aan die letters hangen ze als aan een kapstok hun inzichten, gedachten en hun verwondering (!) op over de schepping.

Het Hebreeuwse alfabet

De grondtaal van een groot deel van de Bijbel is het Hebreeuws. De 39 boeken van ons zogenaamde Oude Testament zijn in die taal geschreven. Het Hebreeuwse alfabet telt 22 letters, die elk een eigen naam dragen en die bovendien, naast de betekenis als letter, ook nog een getalswaarde hebben want geschreven cijfers, zoals 1, 2, 3, 4, 5, kent het Hebreeuws niet.

Je kunt dus op verschillende manieren naar een Hebreeuwse letter kijken, bijvoorbeeld naar de betekenis van de naam die een letter draagt, naar de getalswaarde of naar de vorm van de letter. Want de vorm van de Hebreeuwse letter laat soms nog iets zien van de betekenis, zoals bij de letter beth, de tweede letter van het Hebreeuwse alfabet. De naam beth betekent ‘huis’ zoals in Beth-Lehem (Broodhuis) en in de vorm van de letter kun je een huis herkennen.

De letters van de schepping

De letters bevatten gestileerde beelden uit de werkelijkheid. Het zijn een soort pictogrammen, geschreven beeldtaal, waarin via een enkel beeld of symbool duidelijk is wat wordt bedoeld. Wij kennen dat in de pictogrammen die ons wijzen naar de uitgang, de toiletten, de ov-fiets, taxi’s en treinen op moderne stations of luchthavens. Ook in het gebruik van de computer spelen kleine beeldmerken, iconen, een belangrijke rol.

Wij, die dagelijks duizenden gedrukte letters verslinden, kunnen ons nauwelijks meer de fascinatie voorstellen voor de betekenis van een enkele letter, zoals die leeft in de oudste tradities van het mystieke jodendom. De auteurs van het Sefer Jetsirah gebruikten de naam, de vorm én de getalswaarde van de letters als een instrument om hun inzichten te bewaren en door te geven.

We kunnen ons nauwelijks nog de fascinatie voorstellen voor de betekenis van een enkele letter

Creatief bewustzijn

Al meer dan vijftig jaar geleden kwam ik via het werk van Friedrich Weinreb (1910–1988) in aanraking met de mystieke betekenis van de Hebreeuwse letters. In zijn bekende werk De Bijbel als Schepping (1963) opende hij voor mij een deur naar een nieuw verstaan van de tot dan toe bekende bijbelverhalen.

In de jaren daarop verzamelde ik steeds meer materiaal over de letter- en getalsmystiek van het jodendom. En toen ik jaren geleden in Israël in aanraking kwam met het boek van rabbi Yitzchak Ginsburgh, The Hebrew Letters (1995), vatte ik het plan op om de letters als onderwerp van een serie schilderijen te nemen.

Volgens Ginsburgh, die wiskunde doceerde, vormen de Hebreeuwse letters ‘de poorten van ons creatieve bewustzijn’. Op systematische wijze tast hij de betekenis van elke letter af en kijkt ook hij daarbij naar de vorm, de naam en de getalswaarde ervan.

Bij elk van die aspecten verzamelde hij uitspraken en betekenissen die in de loop van eeuwen vanuit de mystieke tradities aan de letters gegeven waren. Op die manier vormen de letters als het ware een kapstok waaraan je heel wat denkmodellen en geloofsconcepten kwijt kunt. Natuurlijk kun je van elke Hebreeuwse letter meerdere schilderijen maken, juist omdat er zoveel aspecten aanzitten. Maar ik heb me toch beperkt en maakte van elk van de 22 letters een schilderij. Op talloze studiedagen en bijeenkomsten hield ik workshops aan de hand van deze schilderijen en lieten mensen zich ook inspireren door de verschillende beelden die in de vorm van de Hebreeuwse letters te zien zijn.

Dat was voor mij de aanleiding om er een boekje over te maken, Mystiek van de Hebreeuwse letters (2006).

De poort

Als voorbeeld ziet u een afbeelding van het schilderij van de letter chet, de achtste letter van het Hebreeuwse alfabet. De naam van de letter betekent ‘poort’ en de vorm laat die betekenis ook zien. In een mystieke traditie vormt de chet de Poort naar het leven.

Het Hebreeuwse woord chai, dat met een chet begint, betekent leven. Chai is ook een verwijzing naar de Levende, de Schepper van alle leven, God zelf. Veel Joodse vrouwen dragen een gouden hanger om hun hals in de vorm van een chet.

Natuurlijk kun je van elke Hebreeuwse letter meerdere schilderijen maken

Op het schilderij vormt de chet ook het huwelijksbaldakijn voor de joodse bruiloft, de choepa, een woord dat ook met de chet begint. De versmelting van man en vrouw kan de poort vormen voor een nieuw leven. Om de choepa heen groeien allerlei planten, verwijzing naar de bloeiende aarde. In de bovenkant van de poort een ‘levenscel’ van licht, echo van Gods licht.

Natuurlijk had ik ook een totaal ander schilderij kunnen maken en dat laat meteen zien hoe de Hebreeuwse letters en eigenlijk al de bijbelse verhalen alle mogelijke vormgevingen in de geschiedenis van de kunsten hebben geïnspireerd. Of het nu muziek, schilderkunst, beeldhouwkunst of literatuur is, in alle vormen en afdelingen zijn er veel voorbeelden te vinden van bijbelse inspiratie.