Wat is provocatief pastoraat?

Theologisch drieluik: provocatief pastoraat (deel 1)

Provocatief pastoraat is het met humor en uitdaging, pastoraal begeleiden van mensen op grond van een warme onvoorwaardelijke acceptatie van de ander. De warmte geeft veiligheid, de humor geeft licht en lucht en de uitdaging roept naar voren (pro-vocare) – ook wie de provocatief pastor is. Zo kan er een ontmoeting ontstaan die knettert van leven.

Je mensbeeld, Godsbeeld en wereldbeeld bepalen de theologie van je pastoraat. In dit theologisch drieluik belicht ik het humoristisch mensbeeld, het geestig Godsbeeld en het keiharde wereldbeeld van provocatief pastoraat. Laat ik beginnen met het provocatief mensbeeld, dat ook beschreven is in verschillende boeken over provocatief coachen en provocatieve psychologie.[1]

Frank Farrelly, grondlegger van het provocatief gedachtengoed, was een therapeut uit de Carl Rogeriaanse school. In deze therapeutische school is ontdekt dat, als je van het gezichtspunt en referentiekader van de ander uitgaat, de gedachten en het gedrag van die ander uitermate logisch en zinvol zijn. Althans, voor die persoon zelf. Hoe de rest van de wereld om een persoon heen dat gedrag begrijpt en oppakt, is een heel ander verhaal. Frank Farrelly werd een meester in het zogenaamde ‘empathisch begrip’ van de ‘client-centered’ therapie.

Ik zie het als de verantwoordelijkheid van de pastor om hoe mensen op haar overkomen terug te spiegelen, warm en het liefst met een beetje humor

Het provocatief mensbeeld: een mens kan veranderen… als die dat wil

Mensen kunnen zelf hun gedrag heel logisch vinden, maar dat wil niet zeggen dat de omgeving hen altijd begrijpt – integendeel. Vooral wanneer iemands zelfbeeld niet correspondeert met hoe mensen diegene beleven is het nodig dat een mens feedback krijgt: informatie over hoe zij bij anderen overkomt. Warme feedback gelardeerd met humor en uitdaging geeft in het provocatieve gedachtengoed de mens een cadeautje, namelijk een spiegel waarin hij zichzelf kan zien.

Een mens kan zichzelf alleen leren kennen door de ander

Het bovenstaande voorbeeld uit mijn eigen pastorale praktijk geeft aan hoe het speels teruggeven van je indruk van iemand, kan werken . Je vergroot deze indruk met een ondeugend en positief enthousiasme. Nadat Bas mij om uitleg had gevraagd en ik die had gegeven, heb ik hem niet plagend meer ‘burgemeester’ genoemd. De boodschap was overgekomen. Wat hij ermee deed was verder zijn eigen zaak.

In het pastoraat, anders dan bij therapie, zijn mensen niet bij jou als pastor in behandeling om te veranderen. Vaak willen mensen helemaal niet veranderen, maar hopen we dat de wereld om ons heen dat wel doet… – een op zich al humoristisch gegeven. Ik zie het als de verantwoordelijkheid van de pastor om hoe mensen op haar overkomen terug te spiegelen, warm en het liefst met een beetje humor. Zo kan die ander, mocht die nog niet weten hoe die overkomt, dat in jouw (lach)spiegel in ieder geval zien, om vervolgens te besluiten of die zo wil blijven of niet.   

In het provocatief pastoraat is de mens juist met al zijn minder geslaagde kanten glorieus

Het provocatief mensbeeld: een mens doet zich beter (of slechter) voor dan hij is

Een mens is een relationeel wezen. Binnen deze relaties is het voor ieder mens van belang om, bewust of onbewust, de zaken naar haar hand (manus) te zetten. Dit heet ook wel manipulatie. Als baby leer je al dat je je, als je huilt, kan bevrijden van hongergevoelens. Als kleuter hoef je alleen maar schattig ‘Ik kan dat nog niet…’ te zeggen en men haast zich om je te helpen. Manipuleren zit er al van jongs af aan in! Mensen ‘doen’ altijd iets met elkaar. Dit is het spel van de betrekking, wat heel subtiel, maar ook heel fors gespeeld kan worden, met alles daartussenin.

Een provocatief pastor is zich altijd, naast de inhoud, bewust van hoe de ander de relatie aangaat.  Ook dat kun je spiegelen met een waarderende lach. “Tjonge, hoe jij toch iedereen voor je karretje weet te spannen! Kun je mij dat ook niet eens leren?” Of je laat jezelf overdreven en opzichtig voor het karretje spannen. Afgezien van het feit dat je gekke reactie op gedrag de ander ook een spiegel voorhoudt, is het heerlijk om te doen.

Het provocatief mensbeeld: het meest persoonlijke is universeel

In het provocatief pastoraat is de mens juist met al zijn minder geslaagde kanten glorieus. Het besef van de menselijke onvolmaaktheid en feilbaarheid is de provocatief pastor een lust en een leven, omdat die dat zelf ook heeft! De pastor praat graag over taboe onderwerpen zoals seks en de dood. Wat ons het diepste raakt is voor alle mensen, dus ook voor de pastor, herkenbaar.

Ook zal die al heel snel de zogenaamd ‘negatieve kant’ van een innerlijk probleem opzoeken en aan die kant gaan leunen: “Ja, ik snap helemaal dat je je zo’n zorgen maakt hierover, dat zou ik ook doen. Maar mijn vraag is: maak jij je eigenlijk wel zorgen genoeg? Ik denk dat je dit nog veel te licht opneemt!” Op dit met warmte en humor verzwaren van het negatieve zijn twee reacties mogelijk:  of de ander gaat lachen en zijn zorgen relativeren,  of de ander geeft toe dat het inderdaad nog erger is en voelt des te meer de verantwoordelijkheid om er iets aan te gaan doen.

Tot dusver het provocatieve mensbeeld van provocatief pastoraat, binnenkort te vervolgen met het geestige Godsbeeld en keiharde wereldbeeld.

Noot

[1] Bijvoorbeeld: Jaap Hollander en Jeffrey Wijnberg, “Provocatief coachen de basis,” (Schiedam: Scriptum, 2006). Of: Freek Sarink, “Provocatieve psychologie en coaching,” (Amsterdam: Boom, 2019).