Dansen, zingen, plotselinge schoonheid en seks: extase in het jodendom

Shura Lipovsky is schrijfster, componiste, zangeres van het Jiddische lied en spiritueel coach vanuit kabbalistisch/chassidische wijsheid en psychosynthese. Ze vertelt welke vormen van extase het jodendom kent.

Shura Lipovsky is schrijfster, componiste, zangeres van het Jiddische lied en spiritueel coach vanuit kabbalistisch/chassidische wijsheid en psychosynthese. Zij belichaamt op nieuwe wijze de rol van magid, spiritueel coach, zoals oorspronkelijk beschreven in de chassidische wijsheidsliteratuur. Zij leeft vanuit een liberale én mystieke joodse kijk op het leven.

Het enthousiasme gaat over in extase, de eenheidservaring

Het chassidisme, afkomstig van het woord chessed (liefde, compassie), is een in Oost-Europa ontstane stroming die zich verzette tegen een te grote gestrengheid van de letterlijke wet. Een belangrijk kenmerk is een vreugdevolle verering van God door middel van zang en dans. Deze gaan als een vorm van gebed boven de alleenheerschappij van het louter intellectuele weten, en boven het vergaren van kennis bij de bestudering van de Thora. De grondlegger van het chassidisme is rabbi Israël Ben Eliëzer, beter bekend als de Ba’al Sjem Tov (1698-1760, Oekraïne). In de loop van de tijd is deze stroming echter tot een specifieke vorm van ultra orthodox jodendom geworden. Shura Lipovsky vertelt:

Verwondering

‘Ba’al Sjem Tov leefde in een tijd van grote armoede en vervolgingen. Hij zocht naar een manier om de rijkdom van de Kabbalah en de zoektocht naar de Eeuwige niet alleen als een intellectuele oefening te bestuderen, maar ook als geleefde ervaring. De extase in de chassidische dans of in het gebed, heeft als basisintentie: het “opgaan in het Grote”, in de Onbenoembare, om daarmee alles wat met het kleinere “ik” te maken heeft, af te leggen. De eerste stap naar extase is enthousiasme voor Schepper en schepping en daarbij het altijd verwonderd zijn, erin opgaan. Het is meer dan alleen dans. Het gebed is de wezenlijke ingang; het maakt zich zozeer van het hele menselijke wezen meester, dat het hele lichaam daartoe een instrument wordt.

Extase verlegt de grenzen van de dagelijkse beperkingen

De chassidische dans kent meerdere vormen: bijvoorbeeld de sociale dans en ballroom dansen met mannen of vrouwen onder elkaar. Maar we bespreken nu de dans als religieuze expressie. Het afstemmen op de Schepper is niet per se iets dat in de dienst, in de ceremonie of in het samenzijn gebeurt. Het afstemmen op de Schepper is altijd het eerste wat je doet als je opstaat. Je dankt voor de ziel die terugkeert in het lichaam, waarbij je zegt: “Shemah – luister, God is één.” Dit is de essentie van chassidisme: het verbonden zijn met de Eeuwige.

In de dans begint men vaak in een langzaam tempo met een gezongen melodie, een nigun. Iedereen loopt in kleine pasjes achter elkaar, en dan kan het op een gegeven moment sneller en sneller gaan. Daar ontstaat het collectieve enthousiasme. Vervolgens kan er een dermate groot enthousiasme ontstaan dat het overgaat in extase, de eenheidservaring. Een totaal verbonden zijn met de schepper.’

Overweldigend licht

‘Extase verlegt de grenzen van de dagelijkse beperkingen naar een ervaring van deel zijn van een groter geheel, en daarin kunnen opgaan. Dit is een proces waar de mens beweegt vanuit ani (“ik”), naar ayin (het “Grote Niets”). Beide woorden worden met dezelfde Hebreeuwse letters geschreven, alleen is de volgorde anders. De meerwaarde voor het leven is dat alles wat de mens bedrukt, beangstigt of om welke reden dan ook beperkt in de levensvreugde, uit haar begrenzing breekt. Er wordt als een plotseling overweldigend licht een nieuwe realiteit geschapen, als een venster naar een andere wereld. Dat kan ook ontstaan door gezamenlijk prachtige melodieën te zingen. Daarmee is het dagelijks leven niet meer hetzelfde, en dragelijker geworden. Er is een ander perspectief, niet alleen vanuit de overgedragen kennis van de Heilige Schriften, Thora, Talmoed of Kabbalah, maar ook door de geleefde ervaring.’

Je raakt verwonderd, ontroerd, je raakt uit je doen

Transcendente ervaring

‘Degenen die zich aangeraakt kunnen voelen door schoonheid (tif’eret, wat in de Kabbala de essentie is van een harmonieuze ervaring), kennen de initiatie van extase: het “vervoerd” kunnen worden. De kabbalistisch/chassidische wijsheid zegt tevens dat waar je je mee bezig houdt, daar bevind je je. Verkeer je fysiek in de ellende, maar kun je met je geest andere werelden aanraken, dan begint er al een ingebed zijn in schoonheid, harmonie of vrede. Ook de natuur, woorden of muziek kunnen je naar een ander levensgevoel brengen. In die zin kun je een “chassied zonder chassidut” zijn en de wereld en het leven vieren vanuit chessed (liefde, trouw en compassie). Extase is een overstijgende, transcendente, ervaring.

Als je plotseling een waterval ziet, een zonsop- of ondergang, een mooie wolk die voor de maan drijft waardoor je de maan op een totaal andere manier kunt zien, dan gebeurt er iets met je. Mensen die hun ogen open hebben, reageren dan met een: “Oh kijk!” Dat is in mijn ogen een voertuig naar extase. Je raakt verwonderd, ontroerd, je raakt uit je doen. Op een mooie manier word je vervoerd naar een andere plek in jezelf.

Je raakt buiten je grenzen, verliest de controle en komt in volledige overgave

Vanuit de chassidisch/kabbalistische visie is extase een “goddelijke verbinding”. Daarbij is het echter belangrijk dat je weet waar je je op afstemt, juist ook wanneer er een grote mate van openheid en geestelijke ontvankelijkheid ontstaat. Er is binnen deze stroming een groot bewustzijn dat de mens die zich openstelt voor de geestelijke wereld, dit altijd doet Beshem Hashem (in de Naam van de Naam, oftewel in dienst van de Eeuwige en Onbenoembare). Als je gebed geen duidelijke richting heeft, kan de extase ook gevaarlijk zijn. Er zijn namelijk meer “werelden”, je kunt ook met de niet-licht-kant in contact komen. Wat G’d verhoede.

Het is helaas bekend dat er Kabbalisten waren die te vroeg een te grote extase ondervonden, die deze ervaring niet aankonden en hun geestelijke gezondheid daarbij verloren. De juiste mate is daarom essentieel: Het dagelijkse leven is heilig en kent de noodzaak tot begrenzing. Vóór alles geldt dat het terugkeren naar de realiteit essentieel is voor de waarde van de extase. Daarnaast kun je, zoals genoemd, in het dagelijkse leven in een vorm van extase geraken, door het zien van schoonheid. Daardoor ontstaat er bij mij vaak een grote, soms bijna extatische verwondering over wat ons zomaar komt toe vallen. Dat is ook een essentiële vorm van bewust leven.’

Liefde voor de Eeuwige

‘Het pad naar de ervaring van extase is op zich niet een leerweg binnen de chassidisch/kabbalistische visie. Het is niet zoals met tantra, dat een leerweg is naar (seksuele) extase. Of zoals de dans van de Soefies die meer intrinsiek is. Het is meer geaard, het gaat veel meer over vreugde, vreugde en nog eens vreugde. Soms zelfs wordt het ook begeleid door acrobatische toeren, om over je fysieke grenzen te gaan.

Bij het chassidisme komt de extase voort uit liefde voor de Eeuwige, die gezamenlijk ervaren wordt door het gebed, met zang en dans. Extase gebeurt vanuit overgave, maar er zit verder geen psychologische leer achter. Extase is ook een vorm van verinnerlijken, de liefde wordt steeds groter en groter, daarmee ook de verbondenheid. Dat kan zó ervaren worden dat je transformeert van Ani, het ik, naar het Ayin, het Grote Niets, opdat je je daarmee verbonden gaat voelen. Je raakt buiten je grenzen, verliest de controle en komt in die volledige overgave. Die volledige overgave is wel een streven.

Seksualiteit is een deel van het religieuze leven

Er bestaat een chassidisch verhaaltje, waarin de rebbe zegt: als je terugkomt uit de extase heb je wel je bril nodig. Zodat je de details kunt zien die het aardse leven met zich meebrengt. Dat is precies de bedoeling, dat je weer de gewone dingen gaat onderscheiden, dat er wit en zwart is, kleuren, vormen, en dat je je zelfs daaraan kunt stoten. Degene in extase verliest alle vormen en contouren, maar de terugkeer is minstens zo belangrijk.

Behalve het gebed zijn er ook andere mogelijkheden die een ervaring van extase teweegbrengen. Bijvoorbeeld wanneer je verrukt bent over de schoonheid van het leven, door een prachtige uitvoering van muziek of bij andere uitingen van Goddelijke of menselijke schoonheid.

In de orthodox-chassidische leer wordt kunst als zodanig niet gewaardeerd, want alles moet direct van de Schepper komen. Maar ik ben zelf een overtuigd kunstliefhebber en ook kunstenaar, en voel daarin ook een grote spirituele kracht. We scheppen sowieso, met iedere gedachte en ieder woord dat we uitspreken. Met kunst komt er iets magisch bij. Iets dat je niet kunt afdwingen. Dat maakt het voor mij spiritueel en dat geeft mij soms ook ervaringen van extase: de ervaring van de aanwezigheid van de Shechina, de vrouwelijke aanwezigheid van het Goddelijke, bijvoorbeeld in een ruimte waar mooie muziek gemaakt wordt.’

Seksualiteit

‘Extase kan het inzicht geven dat “er meer onder de zon is”, dat een mens zich “opgetild” kan voelen en dat de grenzen wegvallen. Je kunt je daarmee opgenomen voelen in een groot Licht. We weten dat verliefdheid en seksualiteit eenzelfde gebied kent van het wegvallen van grenzen en het verlangen naar deel worden van meer dan jezelf. Het lichaam en de ziel worden dan een instrument met toegang tot ‘Het Grote’. Daarom is seksualiteit in het jodendom een heilige ervaring, die vooral op sjabbat wordt geleefd. Het is een deel van het religieuze leven. Ook dit is dus een vorm van extase.’