Extase: ‘Met geheel uw hart en geheel uw ziel en geheel uw kracht’
Beeldmeditatie over extase in het jodendom

Ook het jodendom kent vormen van extase. De bewust gezochte extase door kabbalisten. De extase waarin ieder mens kan raken bij een intensieve bestudering van de heilige geschriften. En allerlei vormen van extase daartussenin.
Extase. Veel mensen denken dan in een theologische context aan bijvoorbeeld Bernini’s beroemde standbeeld van Theresia van Avila. In het algemene joodse dagelijks leven speelt extase eigenlijk geen rol, of het moet zijn dat mensen lyrisch worden bij de herinnering aan bubbe’s (oma’s) kippensoep op Vrijdagavond.
Ineens trof hem een gedachte
Maar in de mystieke tak van het jodendom en in het chassidisme speelt extase wel degelijk een rol. Die extase is voornamelijk gericht op het zo in God of in het gebed opgaan, dat men ‘zichzelf vergeet’ en dingen gaat zien die men normaal niet ziet.
Levi Jitzchak van Berditsjev
De 18e-eeuwse chassidische rabbijn Levi Jitzchak van Berditsjev logeerde eens in het huis van een leerlooier, waar het door het bewerken van rauwe huiden ongelofelijk stonk. De Rebbe wilde zijn gastheer niet beledigen, maar hield het niet meer uit en vluchtte naar het studiehuis om het avondgebed te bidden. Helaas, hij arriveerde erg laat. Iedereen was al naar huis en hij was helemaal alleen. Hij bad zoals bij de chassidiem de gewoonte is, tot hij in extase raakte. En ineens trof hem een gedachte. Hij zag een prachtige ladder van de vloer naar de hemel gaan, denk aan de Jakobsladder, maar dan zonder engelen. Die ladder had de meest fantastische stralende kleuren.
Hij zag de sjechinah, de verpersoonlijking van de Goddelijke aanwezigheid op aarde, op die ladder, en riep uit: ‘Dus zo voelt de sjechinah zich, als ze op deze stinkende ongezonde door oorlog en ellende verscheurde aarde mee moet trekken met de Joden in hun ballingschap! Ze staat met gebogen hoofd voor het huis van de leerlooier!’ Hij strekte extatisch zijn handen uit en viel vervolgens flauw, maar hoorde nog net dat de sjechinah zei: ‘Wees sterk, mijn zoon, er komen weliswaar nog vreselijke rampen op je pad, maar wees niet bang, ik ben altijd bij je.’
De kabbalisten raakten in diepe extase en daarna in trance
Werd deze lichamelijke toestand misschien veroorzaakt door een combinatie van stank en te weinig eten? Of wilde de Berditsjever Rebbe tijdens zijn gebed in extase raken? Dat vertelt het verhaal niet. Deze extase en het visioen dat volgende op de schrik, was waarschijnlijk ‘onvrijwillig’ en niet gepland.

Kabbalisten
Maar we weten ook dat middeleeuwse kabbalisten rond de Middellandse Zee, zoals Avraham Abulafia, zich bewust verzamelden op afgelegen plekken, zoals bossen en grotten. Daar raakten ze in extase door mantra’s uit te spreken, bepaalde bewegingen in een bepaalde volgorde langdurig te herhalen, en zich te concentreren op de heilige letters van de mystieke Namen van God. Die waren algemeen bekend onder kabbalisten, maar niet bij de ‘gewone’ man en vrouw, die van deze kennis werden buitengesloten. Als de kabbalisten in diepe extase en daaropvolgend in trance waren geraakt, kregen ze goddelijke boodschappen door. Geen officiële profetie, want die verdween na de verwoesting van Jeruzalem, maar wel iets dat daar dicht bij kwam. Dat hielden ze geheim en ze deelden dat alleen met hun eigen kringen, om misbruik door leken en oningewijden te voorkomen. Soms leidde die extase zelfs tot autoscopisme. Dat wil zeggen dat ze in hun extase zichzelf als leerling zagen zitten aan de voeten van zichzelf als leermeester en zo mystieke wijsheid kregen toegediend.
Dansen en zingen
De chassidische Rebbe Jaakov Jitzchak Horowitz, de beroemde Ziener van Lublin, leerde dat olijven een verfijnde spirituele toestand vertegenwoordigen. Namelijk die waarin een mens (iedere mens, niet alleen kabbalisten) is opgegaan bij een intensieve bestudering van de heilige geschriften, zodat hij/zij in extase raakt en opgaat in het Goddelijke Niets. Dat betekent, dat zij/hij alles vergeet en zich niets meer kan herinneren. Olijfolie, daarentegen, symboliseert de toestand waarin het verheven Goddelijk Licht naar beneden, naar de aarde en dus naar ons, wordt getrokken en de herinnering weer terugkeert, maar nu in de vorm van wijsheid.
In de extase gaan mensen op in het Goddelijke Niets
Veel chassidische rebbes dansten extatisch en waren dan compleet van de wereld, maar keerden altijd weer terug naar déze wereld en verrijkten die met hun Torah-wijsheid en hun verhalen. Bij de maaltijd die als uitgeleide van Koningin Sjabbat wordt gehouden als het Zaterdagavond donker wordt, zingen en vaak ook dansen chassidiem en hun rebbe nog steeds extatisch en sommigen raken daarbij in trance. Bij andere joodse groepen zul je dat zo niet tegenkomen.

Met je hele wezen
Is extase nu goed of slecht? Past het in de joodse godsdienstige rituelen, in het joodse leven? Als je jezelf vergeet, brengt dat je spiritueel op een hoger plan? Missen de mensen die niet leven, dansen en denken als de chassidiem misschien iets? Dat hangt er vanaf wie je bent, hoe je bidt, hoe je in het leven staat.
Als je jezelf vergeet, brengt dat je spiritueel op een hoger plan?
Als kunstenares heb ik de kabbalistische en chassidische extase diverse malen geschilderd. Maar ik ben zelf nooit in zo’n toestand geraakt en heb dat ook niet geprobeerd. Ik ga wel op in mijn schilderen als ik eenmaal bezig ben, al weet ik dan nog heel goed waar ik ben en wanneer het etenstijd is. Ook dat is toch een soort goddelijke extase, denk ik, dat schilderen. En het correspondeert met het chassidische en algemene joodse beginsel dat je de Eeuwige moet dienen met hoe je bent, met je hele wezen, met wat je kunt en wat je hebt.
Zoals we iedere dag bidden met het belangrijke Sjema gebed (Deuteronomium 6:4): Hoor, Israël: de HERE is onze God; de HERE is één! Gij zult de HERE, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw kracht.
Shoshannah Brombacher studeerde Semitische taal- en letterkunde in Leiden en promoveerde in Leiden. Ze woonde in Jeruzalem, New York en woont nu (weer) in Berlijn. Zij is auteur, kunstenaar en maggidah en houdt zich veel bezig met het chassidisme.
Eerste afbeelding: illustratie uit mijn boek over Avraham Abulafia (online beschikbaar via Academia.edu, in 7 PDFs) en verdere delen, de illustratie staat in The Sixth Path.
Tweede afbeelding: illustratie uit mijn boek met chassidische verhalen: Shoshannah Brombacher, For Strangers Passing Through, 2021. Te vinden op Amazon of contacteer de auteur, shoshbm@gmail.com.