Het kerkgebouw

Over het kerkgebouw is veel te doen. Kerkgebouwen staan in steden en dorpen als een baken in de tijd, maar soms ook vooral als een herinnering aan het verleden. Sommige zijn op zondag tot de nok toe gevuld met mensen die hun geloof belijden en samen zingen. Door de week is het een plek waar vergaderd wordt en jongeren naar de catechisatie gaan. Andere kerkgebouwen zijn meestal gesloten of hebben een nieuwe functie die in weinig herinnert aan het gebedshuis dat het vroeger was (zie het boek Kerkgebouwen. 88 inspirerende voorbeelden van nieuw gebruik – van appartement tot zorgcomplex).

Alweer tien jaar geleden verscheen er een handboek dat ingaat op wat er allemaal komt kijken bij het sluiten en herbestemmen van een kerkgebouw (Harry Bisseling, Henk de Roest & Peet Valstar, Meer dan hout en steen. Handboek voor sluiting en herbestemming van kerkgebouwen, Boekencentrum 2011). Het thema is nog steeds actueel en ook de overheid mengt zich in het gesprek.

De overheid stimuleert kerkelijke gemeenten om samen met hen en andere partijen een kerkenvisie te ontwikkelen. Daarmee krijg je als woonplaats in kaart welke gebouwen met een religieuze functie er zijn. Dat kan helpen bij het nadenken over de toekomst van kerkelijke gebouwen, leiden tot samenwerking tussen kerken en het gesprek bevorderen over eventuele herof nevenbestemming.

Ook in de generale synode van de Protestantse Kerk is vorige jaar het kerkgebouw geagendeerd. In de discussienota ‘Speelruimte gezocht’ (2021) worden kerkenraden uitgedaagd vanuit meerdere perspectieven na te denken over de toekomst van hun kerkgebouw (zie het artikel van Gerben van Dijk).

In dit themanummer willen we stilstaan bij de betekenis en de waarde van het kerkgebouw. Daarom gaat het niet alleen over gebouwen die sluiten, maar ook over het kerkgebouw als levend(ig) gebedshuis. In zijn artikel doet Henk de Roest een pleidooi voor het kerkgebouw als godshuis (of tempel) én als dorpshuis. Het is een sacraal gebouw dat ‘past bij de vragen, de behoeften, de ‘benauwdheid van de ziel’ van de post-moderne mens’. Een plek om je hart te luchten.

Marleen Hengelaar-Rookmaaker relativeert aan de ene kant het gebouw. De ruimte van samenkomst is geen heilige plaats, de geloofsgemeenschap is een ‘tempel van Christus’. Tegelijk is het ook weer niet om het even waar je als gemeenschap samenkomt. Het gebouw en de inrichting kunnen bijdragen aan de ontmoeting met de Heilige. De omgeving verwijst naar God en kan ons iets van Hem doen ervaren. Zij breekt daarom ook een lans voor het belang van kwaliteit en het inschakelen van deskundigen en professionele kunstenaars.

Gebouw en inrichting kunnen bijdragen aan de ontmoeting met de Heilige

In veel kerken is het orgel zichtbaar en hoorbaar aanwezig. Muziek is voor veel gelovigen een onmisbaar element van de eredienst. Dat hebben velen aan den lijve ervaren tijdens de coronacrisis. Dat neemt niet weg dat er tijden geweest zijn waarin muziek een zeer beperkte rol speelde in de liturgie. Dat zou afleiden van de verkondiging van het Woord en de ijdelheid van mensen strelen. Kwaliteit, samenwerking en creativiteit zijn belangrijke thema’s voor kerkorganist Jan Hage.

Dat een gebouw intrinsieke waarde heeft, kan ook opspelen als je in de kerkenraad nadenkt over nevenbestemming van je gebouw. Dat kan financieel heel aantrekkelijk zijn, maar wil je alles en iedereen zomaar activiteiten laten organiseren in je gebouw? Hoe verhouden kerkelijke en andere activiteiten zich ten opzichte van elkaar?

Verwijzend naar de eerder genoemde nota ‘Speelruimte gezocht’, belicht Gerben van Dijk verschillende perspectieven.

De waarde die het gebouw voor mensen heeft komt sterk naar boven als het afgestoten wordt. Hoe breng je het op de markt? Ga je voor de hoogste bieder? Hoe neem je op een goede manier afscheid? Wilbert van Iperen interviewt een aantal leden van de Protestantse Gemeente te Barneveld. Zij hebben een van hun kerkgebouwen verkocht aan de Marokkaanse gemeenschap in Barneveld. Ze vertellen hoe zij gemeenteleden hebben meegenomen in dit proces en hoe zij geprobeerd hebben recht te doen aan gevoelens die met het loslaten van een kerkgebouw gepaard gaan.

Mees te Velde en Jan Borkent dagen gemeentes uit om na de sluiting van een kerkgebouw nog een extra stap te zetten. Kan het gebed – dat tot de sluiting in het gebedshuis plaatsvond – doorgang vinden? Kan de gemeenschap die haar gebouw verlaat, het dorp of de wijk een mooi afscheidscadeau geven in de vorm van een kapel?

In hun eigen woorden: ‘Creëer een bescheiden ruimte als stilteplek, als heilig huisje, als gebedskapel voor de wijk. Stel die liefst dagelijks open. En laat zo in de wijk, de buurt, het dorp, nog een kleine kaars voor Christus branden.’ Een mooi idee dat om concretisering vraagt. Ik hoop dat we in toekomstige edities van Ouderlingenblad concrete uitwerkingen kunnen presenteren.

Lees meer uit dit nummer van Ouderlingenblad