Hoe kennis van schaamteculturen ons nieuwe betekenissen van heil kan geven

Het gaat in dit themanummer over heil – vergeving, genade, bevrijding. In dit artikel wordt het onderscheid tussen schuld en schaamte belicht, met in het verlengde: als we als samenleving opschuiven van een schuld- naar een schaamtecultuur, dan verandert ook de betekenis van heil. ‘Door de schaamte aan het licht te brengen en weer verbinding te zoeken, komt heil tot stand.’

Meiden die niet meer naar school durven vanwege een uitgelekte naaktfoto; ouders die alles op alles zetten, zodat hun kind maar naar de havo of het vwo gaat en aan het juiste beeld voldoet; jongens die verlamd lijken, omdat ze liever nergens aan beginnen vanwege het risico te falen. Het zijn voorbeelden van schaamte die we tegenkomen in onze samenleving.

Het helpt om meer inzicht te krijgen in wat heil betekent in een schaamtecultuur. Hiermee kan de betekenis van Jezus’ leven, sterven en opstanding in onze tijd meer diepte krijgen.

Wat we als samenleving ‘goed’ of ‘fout’ vinden, wordt door heel veel factoren beïnvloed. Normen en waarden verschillen per cultuur. Hoe we tegen goed of fout aankijken, maakt ook uit voor hoe we omgaan met mensen die zich niet aan de normen en waarden houden. Sociologen ontdekten grote verschillen tussen hoe Westerse samenlevingen en de rest van de wereld hiermee omgaan. Zij benoemen dit verschil als een schuldcultuur of een schaamtecultuur. Hoewel geen enkele samenleving honderd procent binnen één van beide polen past, helpt deze indeling om onze cultuur en niet-westerse samenlevingen beter te begrijpen.

Fouten worden bestraft met een individuele straf – daarna is er weer een schone lei

Schuldcultuur

In het westen leven we in een zogenoemde schuldcultuur. Dit houdt in dat in Nederland goed of fout wordt bepaald door wetten en regels. Hieraan hoor je je als individu te houden. Wij verwachten van mensen dat een overtreding van de regels een schuldgevoel oplevert. Als je een fout maakt, is het dan ook een normale reactie dat je je eigen gedrag rechtvaardigt of dat je excuses maakt. Fouten worden bestraft met een individuele straf. Na het voldoen van de straf en uiteindelijk het vergeven van een fout, kan een overtreder weer met een schone lei verder gaan.

Schaamtecultuur

In een schaamtecultuur is het collectief leidend. Wat goed en fout is, wordt bepaald door de idealen en verwachtingen van de groep. Als je hieraan niet voldoet, spreekt de publieke gemeenschap schaamte over je uit; jij bént fout. Deze schaamte is ook nog eens besmettelijk, jouw beschamende gedrag straalt uit naar de hele groep waar je bij hoort. Herstel van de fout is niet genoeg om de schaamte weg te nemen. Alleen iemand die hoger in de groepshiërarchie staat, kan de eer weer herstellen – in extreme gevallen door eerwraak – en je weer verwelkomen in de groep.

Zo’n schaamtecultuur is in veel delen van de wereld vanzelfsprekend. Ook de cultuur waarin de Bijbel geschreven is, was een schaamtecultuur. Zonde en gebrokenheid zijn niet in eerste instantie fouten die weer rechtgezet of voldaan moeten worden, maar een bron van schaamte die de eer van de groep en de eer van God aantasten. Om een zonde te vereffenen, moet de groep hersteld worden, daarvoor is mandaat van een autoriteit nodig.

Heil en vergeving

De manier van kijken naar en omgaan met de gebrokenheid en met zonde maakt natuurlijk uit voor hoe je naar heil, vergeving en voldoening kijkt. Het is logisch dat in onze schuldcultuur de nadruk ligt op Jezus, die onze schuld betaald heeft. Dat Hij de straf heeft gekregen die wij eigenlijk verdiend hadden.

Jezus zocht buitenstaanders op, dichtte daarmee de kloof tussen onreine mensen en de heilige God

In een schaamtecultuur is veel meer aandacht voor Jezus die de schaamte opzocht en niet uit de weg ging. Hij zocht buitenstaanders op – mensen die verbannen waren om de eer van de groep niet aan te tasten. Zo heeft Hij de kloof tussen onreine mensen en de heilige God gedicht. Door zelf de meest schaamtevolle dood te sterven en daarna weer op te staan, herstelt Hij de band met God en de samenleving.

Sociale status

Er zijn signalen dat we in onze Westerse cultuur naar een schaamtecultuur toe bewegen. In welke mate en hoe precies, daar wordt verschillend over gedacht. Waarschijnlijk herkennen we allemaal wel elementen uit de beschrijving van een schaamtecultuur. Zelfs in onze individualistische maatschappij is je sociale status binnen de groep en de maatschappij vaak bepalend voor hoe je behandeld wordt en voor je eigenwaarde.

Deze status is grillig en publiek, denk aan het aantal likes of views die iedereen kan zien. Iets wat deze status laat kelderen, kan enorme sociale gevolgen hebben. Denk aan het via (sociale) media ‘shamen’ van mensen die we verdenken van een misstap. ‘Trial by media’ gaat regelmatig aan de kaders van onze rechtsstaat voorbij. Ook de cancelcultuur kun je als schaamtecultuur duiden. Iemand die een fout begaat, wordt een ‘fout persoon’ en geweerd uit het publieke domein. Zelfs van geliefden wordt verwacht dat ze afstand van hem of haar doen.

Bij jonge generaties zie je regelmatig dat prestaties, identiteit en sociale status nauw verweven zijn. Als je faalt op je werk of in je studie, lijkt het alsof je ook minder waard bent. Het liefst zou je verdwijnen. Ook de voorbeelden die bovenaan dit artikel staan, zijn hier een voorbeeld van.

Ruimere betekenissen van heil

Kennis van schaamteculturen en hoe Jezus juist in zo’n cultuur heil brengt, kan ons helpen om breder te kijken naar de betekenis van heil voor mensen in onze samenleving. Als Jezus niet alleen heil bracht door onze fouten en schuld te betalen en vergeven, maar ook door heling te brengen in de schaamte, geeft dat nieuwe taal en manieren om het gesprek over heil aan te gaan.

1. Heil betekent: eer geven aan mensen die in onze samenleving met de nek aangekeken worden

In heel de Bijbel, maar bij uitstek in het leven van Jezus zie je hoe God kiest voor mensen die door de maatschappij uitgesloten worden. Door met ‘beschamende’ mensen om te gaan en zich in beschamende posities te begeven, verloor Jezus geen eer: dat is juist onderdeel van wie Hij is. Een voorbeeld van hoe wij ook heil kunnen delen en brengen. Als christelijke gemeenschap worden we ook opgeroepen om mensen te omarmen die in onze samenleving met de nek worden aangekeken.

2. Heil betekent: jezelf laten leiden door de kaders en regels van Gods Koninkrijk

Anders dan schuld – een gevolg van overtreding van wetten of afspraken – is schaamte veel ongrijpbaarder. Wat in onze samenleving als goed en fout wordt gezien, lijkt ook diffuser te worden. Mensen worden geacht om zélf de kaders van het leven vorm te geven. Dit lijkt vrijheid, maar ondertussen klampen we ons juist extra vast aan onheldere en steeds veranderende sociale regels. Daarnaast schamen mensen zich vaker als het hen niet lukt om hun eigen verhaal vorm te geven. Als jij zelf je eigen standaard bent, wie kan je dan genade geven als je die lat niet haalt?

Jezelf overgeven aan Christus en samenleven naar Gods wetten, kan heil brengen

Jezelf overgeven aan Christus, Hem als autoriteit erkennen en jezelf inbedden in een christelijke gemeenschap waar mensen gezamenlijk willen leven naar de wetten van God, kan heil brengen.

3. Heil betekent: je niet verstoppen, maar schaamte onder ogen zien en het contact met anderen en de Ander herstellen

Wat schaamte doet, is eenzaamheid en disconnectie brengen. Wie zich schaamt, trekt zich vaak terug en probeert zelf een oplossing te vinden. Maar God neemt hier geen genoegen mee. Hij blijft de beschaamde mens opzoeken. Juist door de schaamte aan het licht te brengen en weer de verbinding te zoeken, komt heil tot stand.

Vragen om over na te denken of te bespreken:

• Beschrijf eens in uw eigen woorden wat het voor u betekent dat Jezus u heil brengt. Sluiten de woorden die u gebruikt meer aan bij de thematiek van schuld of van schaamte?
• Lees de drie betekenissen van heil in onze tijd eens door. Welke herkent u? Hoe zou u een ‘heilbrenger’ of een ‘heilzoeker’ kunnen zijn in aansluiting op (één van) deze betekenissen?

Meer lezen?

Het tijdschrift Theologia Reformata besteedde in 2023 (nr. 3) aandacht aan het thema schuld, eer en schaamte. Informatie voor dit artikel komt onder andere uit de bijdragen van Myriam Klinker-De Klerck (Eer en schaamte in het Nieuwe Testament. Implicaties voor het spreken over heil) en Wim Dekker (Schuld en schaamte sociologisch bezien).