Kerk en gender

In een themanummer over vrome vrouwen moet het natuurlijk ook gaan over vrouwen in de kerk en hoe we daar naar haar kijken en met haar omgaan. Hoe vrouwvriendelijk zijn we daar? Of niet?

Waarom is het belangrijk om het in de kerk over gender te hebben? En wat is gender eigenlijk? Prof. Heleen Zorgdrager schrijft: Gender verwijst naar het geheel van psychologische, sociale en culturele kenmerken waarvan we denken dat ze bij mannen of vrouwen horen. Elke cultuur heeft genderopvattingen en -normen, en die van ons vandaag in Nederland zijn weer anders dan die van onze voorouders een eeuw geleden. (https://www.theologie.nl/gender-waar-hebben-we-het-over/)

Mannelijkheid en vrouwelijkheid als een schaal, waarbij we van beide iets hebben

Het vorig jaar verschenen boek van Suzanna Jansen De omwenteling of de eeuw van de vrouw beschrijft het treffend: van vrouwen werden een eeuw geleden andere dingen verwacht en hen werden andere dingen toegestaan dan nu.

Vrouwelijkheid en mannelijkheid zijn in beweging, en vallen niet samen met sekse. Het helpt mij het meest om naar mannelijkheid en vrouwelijkheid te kijken als een schaal, waarbij veel mensen iets van beide kanten hebben, alleen in verschillende hoeveelheden.

Toch zijn er (vaak onbewuste) verwachtingen van mannen en vrouwen die hen wel in een hokje duwen – ‘dat doet een meisje niet’ of ‘zo zijn jongens nu eenmaal’. En helaas is het zo dat deze kwaliteiten niet hetzelfde worden gewaardeerd. Vrouwelijkheid is te vaak synoniem met zwak, of heeft minder status.

Het is nog steeds nodig om het er over te hebben. Er is vaak een norm, een ‘normale’ blik, en daar ben je je niet altijd bewust van. Daar kritisch naar kijken kost moeite en is niet gemakkelijk. Dan gaat het schuren, en dan doet het ook een beetje zeer, want het is ook kritiek op je eigen positie. Als je dat ‘feminisme’ noemt, roept dat snel verzet op.

Maar, als je doorpraat over de levens van vrouwen hier en nu, blijkt er nogal wat ongelijkheid en ook onveiligheid te zijn. Dat aan de orde stellen is pijnlijk. Vaak zijn we bang om in conflict terecht te komen, om weerstand op te roepen.

Hoe doen we dat in de kerk?

De belangrijkste bron voor gelovigen, de Bijbel, is een boek dat ontstaan is in een andere samenleving dan de onze. Kort gezegd: de Bijbel is een patriarchaal boek, in de zin dat het ontstaan is in eeuwen waarin vrouwen een ongelijkwaardige positie hadden in de samenleving. De Bijbel kent een geschiedenis van mannelijke dominantie en dat is in de kerk niet anders. Dat heeft vrouwen pijn gedaan. En het vraagt aandacht als we de Bijbel lezen en uitleggen. Je kunt teksten opdiepen en benadrukken dat de Bijbel desondanks een relatief vrouwvriendelijk boek is. Dat doe je door de verhalen waar vrouwen wel een rol spelen naar voren te halen, om te ondersteunen dat in Gods ogen mensen gelijkwaardig zijn. Vrouwen waren de eerste getuigen van de opstanding bijvoorbeeld, en Maria was de eerste apostel.

Maar je kunt ook onderkennen dat er ongelijkheid zit in de Bijbel, en dat benoemen, en de teksten waarin dat speelt kritisch lezen. Je kunt steeds weer de vraag stellen vanuit wiens perpectief een verhaal geschreven is, en wiens stem (niet) gehoord wordt. Je kunt ervoor kiezen een tekst te lezen vanuit het perspectief van een minderheid. Wat gebeurt er als een weduwe met migratie-achtergrond het verhaal van Ruth leest, wat valt haar dan op, bijvoorbeeld?

Ik had zelf zo’n ervaring, laatst, bij het lezen van het verhaal waarin Mozes God ontmoet bij de brandende braamstruik. God stelt zich daar voor als de God van zijn vaderen, Abraham, Izaak en Jakob. En ineens viel het me op, dat alleen de mannelijke lijn er bij God toe lijkt te doen. Waarom is het niet de God van zijn moeder? In de geschiedenis van Mozes spelen alleen de vrouwen een reddende rol. Zijn moeder, zijn zus Mirjam, de vroedvrouwen en de dochter van de Farao. Er komt geen vader, geen man aan te pas.

Ooit leerde ik van een studentenpredikant deze zegen die ik steevast gebruik:

De zegen van de God van Sara en van Abraham, de zegen van de zoon uit Maria geboren, de zegen van de Heilige Geest die over ons waakt als een moeder over haar kinderen zij met ons allen. Amen

Moeten we het nog over gender hebben in de kerk?

In het voorjaar stond de eerste brief van Petrus op het rooster. En het toeval wilde (of de voorzienigheid) dat ik mocht preken over hoofdstuk 3, waar in de NBG51-versie stond ‘vrouwen, weest uw mannen onderdanig’. Daar zijn we toch al lang aan voorbij, kun je denken. Maar ik was verrast over de reacties, toen ik de tekst wel bij de kop nam. En Rachel Held Evans citeerde, die schreef: Paulus had niet de bedoeling om de man-vrouw verhoudingen uit het jaar 0 te prediken. Dat is niet het evangelie! Er was wel degelijk behoefte om de vragen en de pijn, die dit gedeelte oproept en opgeroepen heeft, ter sprake te brengen en de tekst kritisch te lezen.

Toen ik als achttienjarige twijfelde of ik theologie wilde studeren, had ik geen vrouwelijk rolmodel voor ogen. Pas toen ik een vrouwelijke predikant meemaakte en met haar samenwerkte in de studentenkerk, kon ik mezelf in die rol voorstellen. Toen pas ging ik aan de studie beginnen.

De Bijbel kent vooral mannelijke dominantie en dat is in de kerk niet anders

Nog steeds zijn er meisjes in de kerken die vrouwelijke rolmodellen missen en niet de ruimte krijgen om ‘aan het Woord te komen’. Daar wordt wel heel duidelijk wat de invloed van gender is.

Ik heb veel geleerd van gesprekken met vrouwen uit het netwerk van de Oecumenische Vrouwensynode, die feministen van het eerste uur zijn. Daar is al decennialang een veilige plek voor vrouwen, die hun plek in de kerken willen innemen en aan het woord willen komen.

Verwerking: 1. Vraag je eens af of in jouw gemeente mannenen vrouwentaken bestaan. Zijn er bepaalde dingen waar vooral vrouwen of mannen voor worden gevraagd? En past dat wel bij iedereen, of zou daar iets in kunnen veranderen?

2. Lees samen het verhaal van Tamar op de manier van contextueel bijbellezen.

Mozes maakt kennis met de God van zijn vaderen; waarom is het niet de God van zijn moeder?

Bespreek samen hoe je tegen de gelijkheid van vrouwen en mannen in onze maatschappij aankijkt. Hoe zijn je ervaringen als het gaat om de economische positie, als je het hebt over sociale verwachtingen en als je kijkt naar het terrein van religie?

3. Lees samen Genesis 38. Dit verhaal over Tamar onderbreekt de geschiedenis van Jozef. Het verband lijkt te liggen in de rol die Juda speelt, de eerstgeborene. Net als Jozef leert Tamar aan Juda levenslessen die nodig zijn om hem tot een waardig drager van een koninklijke lijn te maken, en een voorvader van David. Je ziet in het verhaal hoe hij letterlijk de symbolen van zijn macht (zegel en staf) in handen van Tamar geeft.

Tot hij beseft wat het betekent om voor een ander in te staan. Tamar komt op voor het recht van een weduwe op zorg via het zwagerhuwelijk – als weduwe zonder kind was haar plek en haar status weg en haar toekomst onzeker. Ze hoorde bij geen van beide families. Een heel onveilig en onzeker bestaan.

4. Wat valt je op aan (het verschil in) de sociale, economische en religieuze positie van Tamar en Juda? Heb je een idee hoe door de eeuwen heen naar Tamar en haar rol gekeken is? Wat voor rol hebben culturele verwachtingen van vrouwen hierin gespeeld? Wie is de ‘held’ van dit verhaal? En waar is God in dit verhaal, denk je?

5. Bespreek tot slot samen, wat dit verhaal je leert over de situatie van nu.