Mystieke extase bij Teresa van Avila
Mystieke ervaringen omvatten de totale mens, inclusief zijn/haar seksualiteit
Velen reduceren Teresa van Avila’s mystieke vervoering tot een seksueel orgasme. Mystiek wordt gereduceerd tot een menselijke categorie en verliest dan haar transcendente karakter. Maar er kunnen wel degelijk gevoelens van genot plaatsvinden in de relatie tussen God en mens. Mystici brengen hun genietingen tot uitdrukking in affectieve en erotische beeldtaal, om de goddelijke liefde uit te drukken.
Als het over de mystieke extase van Teresa van Avila (1515-1582) gaat, dan gaat het al gauw over het beroemde beeld dat de Italiaanse kunstenaar Gian Lorenzo Bernini in de 17e eeuw maakte over haar extatische ervaring. Dit beeld is te vinden in de basiliek van Sancta Maria della Vittoria in Rome. In dit beeld is een uitdrukking van de verschijning van een engel aan Teresa. De engel doorboort het hart van Teresa met een gouden pijl en laat haar vervolgens in vuur en vlam achter.
Dit beeld staat echter niet op zichzelf. Het verwijst naar een mystieke ervaring van deze Spaanse karmelites. Teresa heeft haar extatische ervaring opgetekend in haar Vida, het boek over haar leven, haar spirituele autobiografie. In deze bijdrage laat ik haar tekst over deze bijzondere ervaring zelf spreken. Het is een van haar meest beroemde teksten. Haar mystieke extase vormde een hoogtepunt op haar contemplatieve weg. Daarom begin ik met een korte beschrijving van deze geestelijke weg.
‘Nu leeft God in mij’
Mystieke extase komt niet uit de hemel vallen
De mystieke extase van Teresa van Avila staat niet op zichzelf. Haar mystieke ervaringen zijn begonnen bij haar bekering, toen ze gegrepen werd door het beeld van de lijdende Christus ‘met wonden overdekt’ (vastentijd 1554). Deze ervaring bracht een ommekeer teweeg in haar geestelijke leven, waarin Christus in het centrum kwam te staan. Ze putte kracht uit haar meditaties over leven en lijden van Jezus. Haar gebed werd een innerlijke omgang met God in de persoon van Jezus:
Bidden is omgaan met een vriend van wie we weten dat hij van ons houdt en met wie we daarom dikwijls samenkomen om alleen en vertrouwelijk met hem te spreken. (Leven 8, 5)
In haar gebed was ze betrokken op God als vriend op wie ze haar vertrouwen stelde. Dat was de vrucht van een lange weg van eenzaamheid, twijfel, gebedscrisis en ziekten. In 1535 was ze namelijk ingetreden in het karmelietessenklooster van de Menswording in Avila (Spanje). In dit klooster vocht ze bijna twintig jaar om voortgang in het contemplatieve leven te maken. De ervaring voor het beeld van de lijdende Christus was een keerpunt in haar leven. Er opende zich een nieuw perspectief:
Van nu af aan is het een nieuw boek, ik wil zeggen: een nieuw leven. Tot nu toe ging het over mijn leven. Nu leeft God in mij … God zij geprezen dat Hij mij van mij zelf heeft bevrijd. (Leven 23, 1)
Ze ontdekte God in haar innerlijk, haar ziel. In de woorden van Paulus: ‘Ikzelf leef niet meer, maar Christus leeft in mij.’ (Galaten 2:20) Als ze zich naar binnen keerde, ervoer ze de verborgen Aanwezige die deze inkeer mogelijk maakte. God verlangde naar haar en zijn verlangen ging aan alles vooraf en steeg er bovenuit. Het was een kracht die verder reikte dan haar menselijke vermogens. Ze kon zich slechts aan God toevertrouwen, zich uit handen geven en zichzelf verliezen in Degene die aan de oorsprong staat van dit verlangen. God had haar lief. Teresa’s innerlijke weg voerde haar doorheen de diepste eenzaamheid naar God die altijd de Ander is.
‘De ziel is dan geheel in de macht van een ander’
In haar werken schrijft Teresa over extatische ervaringen, en dat zijn ervaringen die uitstijgen boven haar menselijke vermogens. Tijdens een extatische ervaring werden de gevoelens uitgeschakeld, het lichaam verloor zijn natuurlijke warmte, de gewrichten werden stijf. Daarover schreef ze voor haar medezusters:
Volgens de zusters, die dan soms bij mij komen en hiervan meer begrijpen, is nu en dan de pols geheel weg, gaan voeten wijd uiteen en zijn de handen zo stijf, dat ik ze soms niet kan vouwen. De volgende dag voelde ik dan ook pijn in mijn polsen en over mijn hele lichaam: het leek mij of het geheel uiteengerukt was.
(Bij een extatische ervaring zijn de lichamelijke en de zintuiglijke vermogens buiten werking gezet:)
Dan zijn de vermogens geheel weg en kan men noch zien, noch horen of iets verstaan. De ziel is dan geheel in de macht van een ander en in die tijd, die trouwens zeer kort is, geeft de Heer haar niet de vrijheid ook om maar iets te doen. (Leven 25, 7)
Verschil tussen extase en versuffing
Teresa maakte een verschil tussen extase en versuffing. De mystieke extase kan niet op eigen kracht worden verkregen, maar wordt geschonken. God komt ons tegemoet en brengt ons in vervoering. Wanneer we slechts uitgaan van óns menselijk verlangen, is er een kans op zelfbedrog en inbeelding. Teresa wijst op deze gevaren:
Voor één gevaar wil ik u waarschuwen (…). Ik zag hoe personen van het gebed erdoor ten val kwamen. Vooral vrouwen, omdat wij zwakker zijn en dus meer blootgesteld zijn aan wat ik u ga zeggen. Luister, sommigen zijn ten gevolge van grote verstervingen, gebed en nachtwaken, en zelfs zonder deze, zwak van gestel. Ondervinden ze enige vertroosting, dan zijn ze aan hun zwakke natuur onderworpen. Ervaren ze een innerlijke voldoening en een uiterlijke bezwijming en flauwte, vallen ze in een slaap die geestelijk wordt genoemd (…) en geven ze zich over aan een soort dronkenschap. Hoe meer ze zich overgeven hoe meer dronken ze worden, want hun zwakke natuur begeeft zich meer en meer. Ze halen zich in het hoofd dat het om een vervoering gaat. Voor mij, ik noem het een versuffing, want ze doen niets anders dan hun tijd verliezen en hun gezondheid verknoeien. (Innerlijke Burcht, vierde verblijf, 11)
Teresa maakt een woordspeling door de begrippen ‘vervoering’ en ‘versuffing’ te gebruiken. In het Spaans, de taal van Teresa van Avila, wordt ‘vervoering’ aangeduid als arrobamiento en ‘versuffing’ als abobamiento. De verschillen in de uitdrukking van deze Spaanse begrippen zijn maar klein. Toch is er een groot verschil in betekenis van vervoering en versuffing. Wanneer je alleen maar je menselijke verlangen volgt, bestaat het gevaar dat je versuft raakt en niet komt tot een ontmoeting met God. Dan blijf je in de beslotenheid van jezelf. Bij een vervoering echter komt de Levende je tegemoet en raak je betrokken op de ander die de volkomen transcendente is, in een wederzijdse ontmoeting.
De mystieke extase van Teresa
Dit visioen staat bekend als het visioen over de doorboring van het hart. Teresa heeft dit visioen opgetekend in het boek over haar leven, haar spirituele autobiografie (Leven 29, 13). Voor de uitleg van dit visioen maak ik gebruik van de studie van Harriëtte Blankers.
God komt ons tegemoet en brengt ons in vervoering
De eerste passage opent met het visioen dat Teresa van God ontvangt. Dit gebeurt als zij in gebed is. Dan treedt er een engel op de voorgrond:
Zo ontving ik van de Heer enige malen het volgende visioen. Ik zag een engel aan mijn linkerzijde in een lichamelijke gestalte. Iets wat ik alleen maar kan zien om te verwonderen. Hoewel engelen vaak aan mij verschenen, is het zonder ze te zien, zoals in het vorige visioen waarover ik vertelde.
In dit visioen wilde de Heer dat ik de engel zag. Hij was niet groot, maar klein en heel mooi. Zijn gezicht was zo helder dat hij een van de zeer hoge engelen leek te zijn die helemaal in vuur en vlam lijken te staan (zij moeten degenen zijn die men cherubijnen noemt; hun naam vertellen zij mij niet; maar ik zie dat er in de hemel zoveel onderscheid is tussen sommige engelen voor anderen, en tussen engelen onderling, dat ik het niet kan zeggen).
Ik zag in zijn handen een lange speer van goud, en aan het uiteinde van het werktuig leek er een klein vuurtje in te zitten; het leek mij enkele keren doorheen het hart te gaan en reikte tot de ingewanden. (Leven 29, 13)
Speer met vuur
In het visioen wordt er aan Teresa een engel getoond in een lichamelijke gestalte, die zij als klein, mooi en vurig beschrijft. Deze engel staat in relatie tot God; hij handelt namens God. Hij draagt een speer en aan het uiteinde brandt er een vuurtje. In de Bijbel komt vuur voor als teken van de goddelijke presentie. In dit visioen verwijst het vuur naar Gods liefde, die de engel vertegenwoordigt. Hij doorboort eerst haar hart. Dan is er een beweging naar de diepte, tot in haar ingewanden.
Sommige commentatoren menen dat haar ingewanden de vrouwelijke geslachtsorganen zijn, maar in deze tekst wordt helemaal niet gesproken over deze organen. Dat de engel haar hart en ingewanden aanraakt, betekent dat het goddelijke vuur dwars door heel haar mens-zijn heengaat: haar lichaam, ziel en geest hebben eraan deel. De inwerking van de vuur van de liefde doet haar eigen intentionaliteit en werkzaamheid opheffen. In deze eenwording heeft de werking van dit goddelijke liefdesvuur de overhand. Dit vuur doet Teresa ontvlammen in liefde dat haar van binnenuit transformeert.
Bij het eruit trekken van de speer, leek het alsof hij de ingewanden met zich meenam, en hij liet me helemaal in vuur en vlam staan van de grote liefde van God. Zo groot was de pijn die me deed kreunen, en zo buitensporig was de zachtheid die deze grote pijn me gaf, dat er geen verlangen was dat die wegging. Noch stelt de ziel zich tevreden met minder dan God. Dit is geen lichamelijke maar geestelijke pijn, hoewel het lichaam er nog wel enigszins bij betrokken is, en zelfs heel erg. Hier gebeurt zo’n zacht liefkozen tussen de ziel en God, dat ik smeek tot zijn goedheid dat hij het te genieten geeft aan ieder die denkt dat ik lieg. (Leven 29, 13)
Binnenste buiten
Als de speer uit haar binnenste wordt getrokken, worden de ingewanden van Teresa meegenomen. Met deze beeldtaal wordt aangegeven dat ze als ware binnenste buiten wordt gekeerd. Daardoor treedt er een perspectiefwisseling op. In haar betrokkenheid op God staat zij niet langer in het centrum. Het perspectief ligt bij God die haar tegemoet is gekomen, Teresa blijft achter, ontvlamd in liefde. Dit achterblijven betekent dat het liefdesvuur haar heeft omgevormd. Zij wordt van binnenuit bewogen door Gods liefde die haar uiteindelijk weer de wereld zal inleiden.
Het goddelijke vuur gaat dwars door heel haar mens-zijn heen
De heftige ontmoeting met God laat een liefdeswonde in haar achter die de engel heeft aangebracht. Deze liefdeswonde beschrijft ze in de paradoxale taal van pijn en genot. Enerzijds draagt de wonde een spoor van Gods liefde dat aangenaam en heerlijk is. Dit genot werkt door in haar leven. Anderzijds is deze wonde een ervaring van afwezigheid van de Geliefde die pijnlijk is. Dit gemis doet haar zuchten naar Diegene die haar ontvlamd heeft in liefde, maar die aan alles voorbij is. Niets in de wereld kan haar verlangen nog vervullen. Alleen God is genoeg.
Lichamelijk genot
De mystieke extase is een liefdesgebeuren tussen God en Teresa. Zij raakte in extase doordat God haar tegemoet kwam. Gods liefde brak innerlijk in haar door, waardoor zij met hart en ziel gericht werd op God die haar omvormde in liefde. Het gevolg van deze ontmoeting was dat Teresa buiten zichzelf werd gebracht, in God. Dit liefdesgebeuren had een doorwerking tot op het lichamelijke vlak die gekenmerkt wordt door pijn en genot. Dat betekent dat er in een mystieke ervaring sprake kan zijn van lichamelijke genieten in relatie tot God als partner.
Mystiek is een totaalervaring waarbij seksualiteit niet wordt verdrongen, maar eraan deelneemt
Dit lichamelijke genot komt op een bijzondere wijze tot uitdrukking in het beeld van Bernini. Dit beeld heeft velen beziggehouden, niet alleen kunstenaars, maar ook filosofen en dit heeft geleid tot allerlei speculaties en fantasieën over de mystieke extase van Teresa. Zij laten de tekst over haar mystieke vervoering niet zelf spreken en reduceren haar extase tot een seksueel orgasme. Haar mystieke extase is niet te herleiden tot seksualiteit. Daarmee doe je haar ervaring tekort. Mystieke ervaringen omvatten de totale mens, inclusief zijn of haar seksualiteit. Mystiek is een totaalervaring waarbij seksualiteit niet wordt verdrongen, maar eraan deelneemt. Als mystiek zou samenvallen met seksualiteit, zou mystiek gereduceerd worden tot een menselijke categorie en verliest het haar transcendentie karakter.
Bij mystiek gaat het over de liefdesrelatie tussen God en mens, en niet over het genot tussen mensen onderling. Dit betekent echter niet dat er geen gevoelens van genot in de relatie tussen God en mens kunnen plaatsvinden. In tegendeel, de relatie met God kan zeer genotvol zijn. Daarvan getuigen mystici. Zij brengen hun genietingen tot uitdrukking in affectieve en erotische beeldtaal om de goddelijke liefde uit te drukken. Deze metaforen moeten we niet letterlijk verstaan, maar als een verwijzing naar hun ontmoeting met de onuitsprekelijke God die iedereen en alles te boven gaat en in geen woorden te bevatten is.
Kitty Bouwman is geestelijk begeleider en onderzoeker verbonden aan het Ruusbroecgenootschap (Antwerpen) en het Titus Brandsma Instituut (Nijmegen).
Literatuur
Teresia van Avila, Mijn leven, autobiografie. Mystieke werken van Theresia van Avila, deel 4, Gent 1984. Ingeleid en uit het Spaans vertaald door Carlos Noyen.
De werken van H. Teresia, deel 1-3. Bussum, 1948-1940. Uit het Spaans vertaald door Titus Brandsma, Hubertus Driessen en Athanasius van Rijkwijck.
Harriette Blankers, Tot stervens tot genieten, de ervaring van het genot in het mystieke proces bij Teresa van Avila. ’s-Hertogenbosch, 1990.
Kitty Bouwman, Teresa van Avila, een bewogen vrouw. In: Herademing 23(2015) 87, 35-39.
Otger Steggink, Extase. In: J. Baers e.a. (red.), Encyclopedie van de mystiek, Fundamenten, tradities, perspectieven. Kampen [ect.], 2003, 323-334.
Otger Steggink, Aan de bron, Teresa van Avila, vrouw en mystica. Kampen 1989.
