(On)herbergzaamheid in de samenleving

Na de herbergzaamheid in de Bijbel nu de onherbergzaamheid in de samenleving van vandaag. Is het zo erg…? Waarom zou het bekende liedje van Claudia de Breij ons anders tot tranen toe ontroeren? Hoe gaan we met die onherbergzaamheid om? Of keren we die?

‘Mag ik dan bij jou schuilen, als het nergens anders kan?
En als ik moet huilen, droog jij mijn tranen dan?
Want als ik bij jou mag, mag jij altijd bij mij.
Kom wanneer je wilt, ik hou een kamer voor je vrij.’

Het is alweer zo’n tien jaar geleden dat het lied ‘Mag ik dan bij jou’ van Claudia de Breij overal te horen was. Het raakte – en raakt nog steeds – aan een diep menselijk verlangen om bij iemand onderdak te vinden. Om je bij een ander veilig te voelen, gekoesterd en verzorgd. En om dat ook weer terug te geven. Wat voor plaats neemt herbergzaamheid eigenlijk in onze samenleving in?

Herbergzaamheid is misschien niet zo’n veelgebruikt woord – zeker niet buiten de kerkelijke en christelijke wereld – maar het begrip zelf lijkt aan een inhaalslag bezig. Een korte rondgang via Google laat zien dat de term herbergzaamheid in een breed spectrum te vinden is in onze maatschappij. Een coachingsbureau heeft het als kernwaarde; een artikel over kenniseconomie benoemt dat ‘behoefte aan herbergzaamheid blijft’; een artikel over ‘herbergzaam onderwijs’; een verwijzing naar pleegzorg en naar dagbesteding. Op allerlei plekken is herbergzaamheid in de samenleving aan de orde. Blijkbaar is er behoefte om dit begrip (weer) in de schijnwerpers te zetten.

Guur gevoel

Wellicht is het een reactie op de ónherbergzaamheid die veel mensen ervaren en signaleren in onze tijd. Polariserende berichten kruipen onder de huid. Wie durft er nog een écht gesprek aan te gaan met iemand die anders denkt? Berichten over oorlog, natuurgeweld en verkilling in maatschappij en politiek zorgen voor een guur gevoel. Het aantal jongeren met mentale problemen groeit, net als het aantal mensen dat zich eenzaam voelt. De redenen voor deze zorgelijke ontwikkelingen, en de oorzaken ervan, zijn complex en veelzijdig, maar individualisering en secularisatie spelen hier zeker een rol.

Op allerlei plekken is de behoefte aan herbergzaamheid aan de orde

Net zoals automatisering en hang naar efficiëntie. In onze kenniseconomie wordt veel routinematig werk zoveel mogelijk door apparaten gedaan. Denk aan de zelfscankassa’s of alle digitale loketten, die fysieke plekken hebben verdreven. Deze ontwikkelingen maakten het leven op veel vlakken sneller, toegankelijker en flexibeler. Maar de behoefte aan herbergzaamheid blijft. Hoe geven we daar vorm aan in deze tijd?

Trouw

De verminderde sociale cohesie is ook één van de oorzaken die vaak genoemd wordt. Het is bijvoorbeeld minder vanzelfsprekend voor Nederlanders om deel uit te maken van een buurtvereniging, sportclub of kerk. Verenigingen, die vaak informeel georganiseerd zijn en draaien op vrijwilligers, hebben het lastig en worden vaker vervangen door commerciële en professionele organisaties, zoals sportscholen of coachingbureaus. Clubs waar je klant bent in plaats van lid. Waardoor je gemakkelijk aanhaakt, maar ook weer afhaakt. Voor jongere generaties is het minder vanzelfsprekend om een leven lang verbonden te zijn aan een kerk of vereniging. Trouw is geen waarde die hoog in het vaandel staat voor de gemiddelde Nederlander.

Jongere generaties verbinden zich minder vanzelfsprekend een leven lang aan kerk of vereniging

Veelkleurige gasten

De sterke nadruk op keuzevrijheid en het zelfredzame individu van de afgelopen decennia heeft zo zijn weerslag op hoe we samenleven. Dat is niet alleen kommer en kwel; aandacht voor zelfontplooiing en voor de eigenheid van ieder mens persoonlijk heeft het leven van veel mensen beter gemaakt. Toch ervaren we als maatschappij ook steeds meer schaduwzijden van de nadruk op zelfstandigheid, zelfredzaamheid en individuele vrijheid. Lang niet iedereen kan meekomen. En als we anders willen, lijken we soms niet meer te weten hoe dat moet. Echt samenleven, met mensen uit verschillende sociale bubbels onder één dak verkeren en het met elkaar uithouden, als veelkleurige gasten die samen een tijd in een herberg bivakkeren…

Onbewoonbaar

Deze zorgelijke ontwikkelingen moedigen gelukkig ook mensen, organisaties en bedrijven aan om hier verandering in te brengen. Door gastvrij te zijn, een fijne plek te bieden waar mensen op adem kunnen komen. Het trainingsbureau dat herbergzaamheid als één van de kernwaarden heeft, omschrijft het als ‘plek geven aan mensen die het leven als onbewoonbaar ervaren’. Blijkbaar komen zij in hun omgeving personen tegen die een niet-thuis-gevoel hebben en willen zij anderen helpen om daar een tegenwicht in te bieden.

Nieuwe balans

Het is tricky om al te grote woorden te spreken over maatschappelijke veranderingen als je er middenin zit. We weten niet hoe de mensheid over pakweg een eeuw terugkijkt op hoe wij nu met elkaar samenleven. Maar misschien zijn we als samenleving wel op zoek naar een nieuwe balans. Na het ontworstelen aan knellende verbanden en dwingende groepsnormen, blijkt het tegenovergestelde – verregaande individuele vrijheid – voor lang niet iedereen goed uit te pakken. Een groep jongeren gaat gebukt onder prestatiedruk en ervaart stress en eenzaamheid. Sommige ouderen kunnen niet meekomen met de digitalisering van de samenleving en raken in een isolement. Het is mooi dat mensen opstaan die dit tij willen keren.

Herbergzaamheid – plek geven aan mensen die het leven als onbewoonbaar ervaren

In het zoeken naar ‘nieuwe herbergzaamheid’ wordt voor verschillende aanpakken en motivaties gekozen. Hieronder staan er twee – met een knipoog – beschreven. Wellicht herkent u een organisatie in uw omgeving of uw kerkelijke gemeente. Als kerk ademen we altijd – of we het willen of niet – de geest van de tijd in en reageren daarop. Tegelijkertijd zijn kerkelijke gemeenten écht anders: onze herbergzaamheid is niet het doel, uiteindelijk weten we ons geborgen bij God en mogen we naar Hem als onze herberg verwijzen.

Roodgeblokte kleedjes

Konden we maar weer terug naar vroeger tijden! Toen saamhorigheid nog heel gewoon was, noaberschap vanzelfsprekend en niemand door de smartphone afgeleid werd.

Deze vorm van herbergzaamheid is er één van nostalgie en vasthouden. Als reactie op de ontwikkelingen in de samenleving terugkeren naar vroeger tijden. Denk bijvoorbeeld aan buurthuizen en kerken met roodgeblokte kleedjes, groentesoep met balletjes en een haardvuur om je aan te warmen.

Wat kan het fijn zijn om in onstuimige tijden vast te houden aan wat vertrouwd is. Behoorlijk wat buurthuizen, dorpsverenigingen, maar zeker ook kerken zijn erg goed in deze vorm van herbergzaamheid. Zeker voor (oudere) mensen, die moeite hebben met de snelle ontwikkelingen, kunnen deze stabiliteit en herkenning erg prettig zijn. Daarnaast is er een groeiende groep jonge mensen met een – soms romantisch – verlangen naar het verleden. Ook als kerk kun je zo een vertrouwde herberg bieden aan ontheemde mensen.

Het risico van deze vorm van herbergzaamheid is het vroeger-was-alles-beter-syndroom. Laten we niet vergeten dat de sociale betrokkenheid voor mensen, die niet precies in het straatje pasten, soms erg benauwend was en nog steeds is. En bovenal: we kunnen veranderingen niet terugdraaien. We zijn in déze tijd geplaatst.

Kattencafé’s en wifi-vrije datenights

Een hele ochtend ongestoord – en zonder smartphone – lezen in een café, omringd door anderen die ook in een boek verzonken zijn. Het blijkt een hit onder twintigers en dertigers. Net zoals kattencafé’s – een café waar katten rondlopen om ongegeneerd mee te knuffelen – en spelletjesavonden. Het lijkt een trend om met een groepje gelijkgestemden ouderwetse knusheid te beleven, om je daarna met een ‘ontprikkeld hoofd’ weer in het volle hedendaagse bestaan te storten. Innovatieve sociale ondernemers bedenken dit soort nieuwe vormen van gemeenschap.

Een oproep om actief te luisteren en vooral meer te zíjn dan te dóen

Met name stadskerken sluiten zich bij deze ontwikkeling aan en bedenken soortgelijke activiteiten, waarmee ze soms mensen weten te bereiken die de kerk nog niet kenden. Het is een mooie manier om aan te sluiten bij de tijd en vorm te geven aan herbergzaamheid als één van de kernwaarden van kerk-zijn. Tegelijkertijd kan dit ook een gevoel opleveren van het achter de laatste trends aanrennen.

Gewoon zíjn

Het is een heel menselijke reactie, zeker in onze maatschappij, waar maakbaarheid een bijna vanzelfsprekende gedachte is: we zien een probleem of maken ons zorgen over een ontwikkeling en we denken het te kunnen oplossen. Ook als kerken ontkomen we niet aan deze tijdgeest. Zeker als het over onherbergzaamheid, eenzaamheid of een gemist saamhorigheidsgevoel gaat, willen we als geloofsgemeenschappen vaak aan de slag gaan.

Dit zijn landelijke en plaatselijke problemen die raken aan het hart van de christelijke gemeenschap. Wij hebben daar een antwoord op, denken we misschien. Of wellicht zien we zelfs wel een kans om mensen weer naar de kerk toe te krijgen. De vraag is alleen of dit een goede reden is om met herbergzaamheid aan de slag te gaan. De Amerikaanse theoloog Andrew Root roept ons in zijn boek Wachten op God op om juist uit die actiestand weg te blijven. Om als gemeenschap met alle mensen, die op je pad komen, gelovig te vertrouwen dat God aanwezig is en Zijn werk zal doen. Actief luisteren en veel meer te zijn dan te doen.

Terug naar Claudia de Breij en haar liedje. Wat hebben we het als samenleving nodig, dat er personen, plekken en gemeenschappen zijn, waar je als mens in alle kwetsbaarheid gewoon mag zijn. Als je het niet meer weet, als je moet huilen, als je nergens anders heen kan. Wat zou het mooi zijn, als wij als gelovigen en als christelijke gemeenschappen, herbergzame plekken kunnen zijn in onze samenleving die daar zo naar snakt.