Preken in een tijd van afleiding – Homiletisch artikel

Het digitale tijdperk verandert de manier waarop mensen luisteren tijdens en deelnemen aan kerkdiensten. Door de overvloed aan informatie en kortere aandachtsspanne haken luisteraars, vooral jongeren, af. Predikers zouden hun aanpak kunnen heroverwegen om relevant te blijven zonder de essentie van de Bijbelse boodschap te verliezen.

Preken voor de smartphone generatie

Het digitale tijdperk is nog maar een paar decennia oud. Duidelijk is dat technologieën zoals internet, sociale media en mobiele apparaten een enorme invloed hebben op de manier waarop mensen communiceren, informatie consumeren en deelnemen aan gemeenschappen. De invloed van moderne technologie heeft niet alleen gevolgen voor het maatschappelijke leven, maar ook effect op de kerk en de kerkdiensten. Wat is eigenlijk de invloed van het digitale tijdperk op de luisterhouding en hoe verhoud je je als prediker daartoe?

In zijn boek Dialoog, dans en duel beschrijft Kees van Ekris hoe steeds meer kerkgangers verveeld raken in de kerk. De preken dringen nauwelijks tot de hoorders door. Met name jongeren haken massaal af en zijn nog maar weinig in kerkdiensten te vinden. Is aanpassing van de prediking wenselijk?

Er is behoefte aan onderzoek dat de veranderende luisterhouding en de effecten ervan op homiletische uitgangspunten expliciet maakt. Met als doel het bieden van inzichten en aanbevelingen voor homileten en theologen om effectieve en relevante verkondiging te blijven leveren in deze samenleving. Dit artikel onderzoekt de veranderende luisterhouding als gevolg van moderne technologie. Het biedt ook handvatten voor predikers om effectief te blijven communiceren in het digitale tijdperk.

Homiletische aanpassingen?

Sinds Friedrich Schleiermacher (1768-1834) leeft het inzicht dat de preek rekening houdt met de drieslag tekst-prediker-hoorder. Binnen de gereformeerde traditie is er altijd de meeste nadruk gelegd op het Woord en de Bijbeltekst. Dat is goed te begrijpen tegen de achtergrond van het sola scriptura van de Reformatie. Het is Gods stem die moet klinken. Tegelijkertijd vraagt het om rekening te houden met de hoorder: de horende mens moet antwoorden. Een betekenisvolle preek heeft niet alleen betrekking op de verticale relatie met God, maar ook op de grote vragen van het menselijk bestaan. Dit betekent dat de prediking aandacht moet hebben voor het spreken van God, maar ook voor de menselijke kant van preken.

Overvloed aan informatiebronnen

Dat werkt uiteraard door in de homiletiek. Moderne technologieën zoals internet en sociale media hebben de luisterhouding ingrijpend veranderd. Met de overvloed aan informatiebronnen en de constante stroom van prikkels zijn mensen steeds meer geneigd om snel van de ene bron naar de andere te gaan. In een digitale omgeving raken mensen gewend om voortdurend te kunnen kiezen, welke inhoud ze willen consumeren en welke ze willen negeren. Ze kunnen gemakkelijk overschakelen naar andere bronnen of inhoud als iets hen niet direct interesseert of boeit.

Met het internet hebben mensen toegang tot een schat aan informatie, waardoor ze meer keuzemogelijkheden hebben. Dit heeft geleid tot een verandering in de luisterhouding. Mensen zijn daarbij vaak op zoek zijn naar specifieke informatie of antwoorden op hun directe vragen, in plaats van passief te luisteren naar langere verhalen of uitgebreide betogen. Kees van Ekris die van mening is dat we in een luistercrisis zitten. Hij voegt daar nog wat aan toe: “We horen wat we willen horen – niet wat er werkelijk wordt gezegd. We hebben een korte concentratiespanne en denken in soundbites en slogans.”

Actief betrokken luisteraar

Interactiviteit speelt een belangrijke rol in de veranderende luisterhouding. Digitale platforms stellen luisteraars in staat om niet alleen te luisteren, maar ook om te reageren, feedback te geven en in gesprek te gaan met anderen. Sociale media hebben functies zoals likes, comments en shares, waardoor luisteraars direct kunnen reageren op de inhoud die ze horen. Podcasts en radioprogramma’s hebben vaak bijbehorende online communities. Daar kunnen luisteraars met elkaar in contact komen en met de makers kunnen communiceren.

Zo is er mogelijkheid om actief betrokken te zijn bij het delen, reageren en bijdragen aan inhoud. Ook dit heeft invloed op de luisterhouding, omdat mensen nu gewend zijn geraakt aan tweerichtingsverkeer en de gewenning dat hun stem of opvatting wordt gehoord. Kortom, onze cultuur is meerdimensionaal geworden. Beïnvloeding gebeurt door online en offline communicatie, door woord, beeld en geluid in samenspel en via een communicatiestrategie die vrijwel altijd meer dan één medium omvat.

Dat wil niet zeggen dat het gesproken woord niet meer bestaat. Integendeel, het is nog altijd een invloedrijke stem. In het seculiere veld vormen TED-talks een inspiratiebron. Zo krijgt de jonge klimaatactiviste Greta Thunberg media-aandacht, niet alleen vanwege haar acties, maar ook door haar toespraken. De meerwaarde van het live gesproken woord, de viva vox van de spreker, dient verschillende functies. Vanouds zijn dat het onderricht, de verkondiging, de vermaning en de vertroosting. En het gesproken woord ‘sticht’ niet alleen de hoorders individueel. Het draagt mogelijk ook bij aan een grotere gemeenschap tussen de (online) aanwezigen onderling.

Veranderende luisteraars, veranderende preken

Het gesproken woord mag dan nog steeds van grote betekenis zijn, het roept wel degelijk de vraag op, of er in een tijd van korte spanningsboog en interactiviteit ook ánders gepreekt moet worden. Want hoewel het gesproken woord nog steeds zijn weg vindt, is duidelijk dat in een tijd van korte concentratie en snelle communicatie de preek daadwerkelijk te laten landen een enorme uitdaging is. Als de hoorder door de opkomst van de moderne technologie veranderd is, is aanpassing aan die veranderende context dan niet een logische consequentie? En is de aanpassing dan enkel gericht op de vorm of ook op de inhoud? Hoe kun je theologisch en contextueel zo preken dat je ook anno 2024 verbinding legt tussen de wereld van de Bijbel en de ervaringen van de hedendaagse hoorder?

Authentiek en eerlijk preken

Dr. J. Ellsworth Kalas, professor in homiletiek aan het Asbury Theological Seminary in Lexington, gaat in op deze uitdaging in zijn boek, Preaching in an Age of Distraction. Dit boek richt zich op de uitdagingen en strategieën voor het prediken in een moderne context vol afleidingen. Hij benadrukt dat predikers deze realiteit moeten erkennen en begrijpen, hoe deze afleidingen de aandacht en het geestelijk leven van hun publiek beïnvloeden.

Eén van de centrale adviezen van Kalas is dat predikers authentiek en eerlijk moeten zijn in hun preken. Hij stelt dat twee van de grootste aspecten voor een prediker in dit tijdperk excellentie en creativiteit zijn. Excellentie raakt nooit verouderd; een frisse, creatieve benadering zal altijd aandacht eisen. Daarnaast moedigt Kalas predikers aan om zich te concentreren op de kern van hun boodschap en zich niet te laten meeslepen door onnodige details. Hij benadrukt het belang van een duidelijke en beknopte boodschap die de kern van het Evangelie communiceert. En te midden van dit alles is de geheime krachtbron van toegewijde christelijke predikers de bekrachtigende aanwezigheid van de Heilige Geest. De Geest die “de menselijke geest en ziel het meest intiem kent”.

Wat betreft de vorm ligt voor de hand na te gaan of in een tijd van minder aandacht, de preek niet korter zou moeten. Toch is er in de homiletische literatuur weinig systematische bezinning te vinden op de lengte van een preek. De bekende homileet David Buttrick is van mening dat de gemiddelde aandacht van de hoorder per behandeld thema niet meer dan vier minuten is. Zijn preekmethode in ‘moves van vier minuten’ sluit hierbij aan, waarbij hij uitgaat van gemiddeld vijf moves per preek.

Communicatie en prediking

Een heel andere insteek heeft homileet John McClure. Hij sluit met zijn opvattingen aan bij de interactiviteit en participatie die de nieuwe technologieën met zich meebrengen. McClure pleit voor prediking als een vorm van communicatie die veel grotere consequenties heeft voor de preek. Al eerder stelde hij een vorm van ‘ronde-tafelprediking’ voor, waarin het schema van spreker versus hoorders wordt doorbroken door van de prediking een evenwaardige conversatie te maken. In onze wereld is het volgens hem van groot belang om een dialogische communicatieve ruimte te scheppen waar mensen met elkaar in contact treden, waarbij de liturgie en de prediking daaraan zouden kunnen bijdragen.

Naast mogelijke aanpassingen in de vorm zijn er ook aanpassingen denkbaar wat betreft de inhoud. Als de context en cultuur van de hoorder verandert, verandert dat ook het grote ‘culturele verhaal’ en de identiteit van die hoorder. Om mensen te bereiken moeten evangeliepredikers de punten van dit veranderende culturele verhaal onder vuur nemen en dat ten slotte als het ware opnieuw vertellen. Daarbij laten ze zien hoe de diepste verlangens naar het goede alleen vervuld kunnen worden in Christus.

Van waarde is daarom het genoemde boek van Kees van Ekris Dialoog, dans en duel. In deze titel klinkt zijn opvatting door over wat een goede preek anno 2013 is. Het is allereerst een dialoog met de toehoorders, maar idealiter is het ook een dans die in beweging zet. En in een preek is er doorgaans ook sprake van tegenspraak, want de preek kan het nodige in mensen losmaken. Dat is het duel. Hij wijst op een type prediking waarin God en mens, Woord en wereld helemaal op elkaar betrokken zijn en blijven. Ze dagen elkaar uit, zoals de titel uitwijst: in een ‘dialoog’, een ‘dans’ en een ‘duel’.

Geen verwatering van de boodschap

In de huidige tijd, waarin de aandacht van mensen snel wordt afgeleid en de informatiestroom continu is, is het een uitdaging geworden om de hoorder geboeid en betrokken te houden tijdens een preek. Predikers moeten zich bewust zijn van het risico van afhaken. Ze moeten daarom overwegen hoe ze de levensreddende boodschap op een wijze manier kunnen overbrengen.

Het aanpassen aan de hoorder die dreigt af te haken, vraagt tegelijkertijd om een zorgvuldige aanpak. Enerzijds moet de boodschap relevant en toepasbaar worden gemaakt voor de hedendaagse luisteraar. Anderzijds is het cruciaal om de essentie van de Bijbelse boodschap niet te verwateren. Juist daarin zit immers de reddende kracht.

Predikers wordt gevraagd hun uiterste best te doen om de boodschap helder en aansprekend over te brengen. Juist in deze tijd echter is het goed te weten dat uiteindelijke vrucht niet in hun handen ligt. Vertrouwen op Gods werk is onmisbaar; de prediker mag op een verstandige manier zaaien, maar het is God die zorgt voor de groei en vruchtbaarheid van het gezaaide Woord.

Literatuur

• Kees van Ekris Dialoog, dans en duel, Utrecht, 2022
• J. Ellsworth Kalas, Preaching in an Age of Distraction, Downers Grove, IL, VS, 2010

Lees ook:
Transformerende kracht van de preek van Jiska Eilander-Hooglander
en De prediker als geloofwaardige getuige van Mieke van der Linden