Bijbellezen door Oegandese LHBT-ogen: een hermeneutiek van vertrouwen

De status van de Bijbel in hedendaags Afrika is complex en veelzijdig. Enerzijds is de Bijbel een boek dat geassocieerd wordt met de geschiedenis van Europees kolonialisme en christelijke missie. De volgende anekdote, wijdverbreid in Afrika, vat dit goed samen:

De anekdote illustreert hoe de introductie van de Bijbel in grote delen van Afrika samenviel met economische exploitatie en politieke overheersing. Meer recentelijk kan een soortgelijk verhaal verteld worden over hoe de ontvangst en impact van de Bijbel in Afrikaanse samenlevingen samenvalt met patriarchale structuren waarin vrouwen worden gemarginaliseerd, en met een heteronormatieve ideologie die de uitsluiting van seksuele minderheden legitimeert.^[2] Anderzijds is de Bijbel, ondanks de connectie met Europees kolonialisme, inmiddels diep geworteld geraakt in hedendaags Afrika en is het, door complexe en creatieve processen van toe-eigening, in de woorden van de Zuid-Afrikaanse bijbelwetenschapper Gerald West een ‘Afrikaanse icoon’ geworden en een boek van ‘gewone mensen’.^[3] Afrikaanse feministische theologen hebben alternatieve manieren van lezen ontwikkeld, waarin Bijbelse teksten gebruikt worden om stem te geven aan de ervaringen van vrouwen en om patriarchale structuren te bevragen en uit te dagen.^[4] In de context van de HIV- en AIDS-epidemie, waar Bijbelse ideeën voeding gaven aan populaire opvattingen, zoals dat AIDS een straf van God was, hebben theologen, religieuze leiders en activisten gebruikgemaakt van dezelfde Bijbel om de stigmatisering van HIV en AIDS te doorbreken en om een evangelie van compassie en solidariteit te verkondigen.^[5] Tegen de achtergrond van religieuze homofobie, die zich de afgelopen jaren in veel Afrikaanse landen wijd verspreid heeft, schreef de legendarische aartsbisschop Desmond Tutu dat seksuele minderheden beschadigd en getraumatiseerd zijn vanwege de manier waarop de Bijbel wordt ge(mis)interpreteerd. Maar hij voegde daaraan toe dat de LHBT^[6]-gemeenschap wellicht heling en bevrijding kan vinden door zelf op weg te gaan met de Bijbel, in een poging om Gods stem te verstaan.^[7]

De Bijbel als strijdkamp

In mijn eigen onderzoek naar christendom en seksuele diversiteit in verschillende Afrikaanse landen heb ik beide kanten van de rol van de Bijbel belicht. Bijvoorbeeld in Zambia, dat volgens zijn grondwet een ‘christelijke natie’ is, en waar het publieke debat over homoseksualiteit sterk wordt bepaald door Bijbels-eschatologische taal. In dit discours wordt het accepteren van homoseksualiteit en het erkennen van de rechten van seksuele minderheden gezien als tekenen van het einde der tijden en geassocieerd met de werking van de antichrist.^[8] Maar in hetzelfde land vond ik leden van de LHBT-gemeenschap die zich beriepen op het scheppingsverhaal in Genesis 1 om te claimen dat hun seksuele identiteit onderdeel is van hun geschapen-zijn naar het beeld van God.^[9] De Keniaanse literaire schrijver Binyavanga Wainaina, die in 2014 zelf uitkwam voor zijn homoseksuele geaardheid, heeft scherpe kritiek geuit op de rol van de Bijbel in publieke discussies over LHBT-rechten, juist vanwege de ironische manier waarop een tekst die zelf een koloniale import in Kenia is nu wordt gebruikt om homoseksualiteit als ‘on-Afrikaans’ af te schilderen. Dezelfde Wainaina gebruikt echter Bijbelse taal om religieuze homofobie aan de kaak te stellen, en maakt gebruik van zwarte denkers uit de Verenigde Staten, zoals Martin Luther King en James Baldwin, om een progressieve interpretatie van de Bijbel en het christendom naar voren te brengen.^[10] Deze voorbeelden illustreren hoe de Bijbel, in de woorden van de Zimbabwaanse Bijbelwetenschapper Masiiwa Gunda, een strijdkamp (‘site of struggle’) is geworden waarin het debat over homoseksualiteit zich afspeelt.^[11]

De dialoog tussen Bijbel en ervaring

Een van de landen in Afrika die internationaal gezien het meest geassocieerd is geraakt met religieuze en politieke homofobie is Oeganda. In 2009 nam het parlement in dit land een nieuw wetsvoorstel – ‘The Anti-Homosexuality Bill’ – in behandeling, met grote steun van met name evangelische leiders. Aanvankelijk bevatte de wet een clausule die de doodstraf zette op bepaalde homoseksuele handelingen, maar deze clausule werd onder grote internationale druk geschrapt. Het wetsvoorstel zelf – dat in 2013 werd goedgekeurd en ondertekend – was maar een korte levensduur beschoren, aangezien het in 2014 ongeldig werd verklaard door het Hooggerechtshof. Het kwaad was toen al geschied: het voorstel had uitsluiting, discriminatie en geweld in de hand gewerkt en had een sociaal-politieke dynamiek geschapen waardoor veel leden van de LHBT-gemeenschap zich niet langer veilig voelden in hun land. Ze vertrokken met honderden naar buurland Kenia, waar ze zich registreerden als asielzoekers bij de UNHCR in de hoop op asiel ergens in de Westerse wereld. Maar de asielprocedures van de UNHCR zijn ontzettend traag, en Kenia is verre van veilig voor deze vluchtelingen. De afgelopen paar jaar heb ik samen met een collega, Johanna Stiebert, gewerkt met een groep Oegandese LHBT-vluchtelingen in de regio van Nairobi, de hoofdstad van Kenia. Zij hebben zich georganiseerd in een kleine gemeenschapsgerichte organisatie, onder de naam Nature Network. Een van de dingen die me trof was hoe zij op zondagen op een heel laagdrempelige manier bij elkaar kwamen om te bidden, zingen en bijbellezen. Samen met de leiders van deze groep ontwikkelden we een project waarbij we een dialoog op gang wilden brengen tussen Bijbelse verhalen en de levenservaringen van de deelnemers.^[12] Dit project, genaamd ‘Sacred Queer Stories’, was geïnspireerd door Tutu’s zojuist geciteerde opmerking over de Bijbel als een mogelijke bron van heling en bevrijding, maar ook door de eerder genoemde creatieve processen van toe-eigening van de Bijbel in Afrika en door soortgelijke processen van queer bijbellezen elders in de wereld.^[13]

Sacred Queer Stories

De term ‘queer’ verwijst hier naar een hermeneutiek die zijn uitgangspunt neemt in vragen van seksuele en genderdiversiteit, en in de levenservaringen en perspectieven van seksuele minderheden. De methodologie van ons project maakte gebruik van de methode van contextueel bijbellezen, ontwikkeld door het Ujamaa Centrum in Zuid Afrika^[14], die wij combineerden met een levensverhaal-methode en met de creatieve methode van gemeenschaptheater. In het project werkten we met twee Bijbelverhalen, uitgekozen door de deelnemers: het verhaal van Daniël in de leeuwenkuil uit het Oude Testament, en het verhaal over Jezus en de ‘overspelige vrouw’ uit het Nieuwe Testament. Elk verhaal werd gedetailleerd gelezen en gezamenlijk besproken, en de karakters en gebeurtenissen in het verhaal werden creatief verbonden aan personen en ervaringen uit de levens van de deelnemers. Het nieuwe verhaal dat in dit proces ontstond werd vervolgens gedramatiseerd. Dit resulteerde in twee drama-films met de Engelstalige titels ‘Daniel in the homophobic lions den’ – voornamelijk over de anti-homoseksualiteitswet in Oeganda als een vorm van religieuze en politieke homofobie – en ‘Jesus and the guys caught in indecency’ – voornamelijk over sociale uitsluiting op basis van seksuele geaardheid.^[15]

Hermeneutiek van vertrouwen

In het bestek van dit artikel heb ik geen ruimte om het proces en de uitkomsten in detail te analyseren en reflecteren. We hebben dit uitgebreid gedaan in ons gezamenlijke boek, Sacred Queer Stories: Ugandan LGBTQ+ Refugee Lives and the Bible.^[16] Wat opvalt in beide verhalen en films is de creativiteit en het enthousiasme waarmee deelnemers de Bijbelse tekst verbinden aan hun eigen leven en het zich toe-eigenen in hun eigen context. Zoals feministische en queer bijbelwetenschappers zich vaak richten op een ‘hermeneutiek van wantrouwen’, waarbij de Bijbelse tekst kritisch bevraagd wordt in relatie tot normen van gender en seksualiteit, kan de benadering van onze deelnemers beschreven worden als een ‘hermeneutiek van vertrouwen’. We ontleenden deze term aan de Kameroense bijbelwetenschapper Alice Yafeh-Deigh, die hem gebruikt om te erkennen dat de Bijbelse tekst, in elk geval potentieel, een bevrijdende kracht heeft.^[17] Zonder bekend te zijn met deze academische termen, benaderen onze deelnemers de Bijbel intuïtief in het vertrouwen dat de God die zich in deze verhalen laat zien ook aan hun kant staat. De bevrijding van Daniël uit de leeuwenkuil, en Jezus’ weigering om de ‘overspelige vrouw’ te veroordelen, werd door hen toegeëigend als een onderstreping dat God ook hen onbevooroordeeld en bevrijdend tegemoet treedt. Dit intuïtieve vertrouwen kan deels worden verklaard uit de religieuze context van een populaire vorm van christendom in Afrika waar het kritisch benaderen van de Bijbel als ‘Gods Woord’ niet of nauwelijks gangbaar is, en waar de Bijbel niet zozeer wordt gezien als een historische tekst maar als een tekst met directe relevantie voor het hier-en-nu.^[18] Het vertrouwen is ook ingegeven door een geloof in God als actief betrokken op hun dagelijks leven, en door een kritisch vermogen om vanuit dat geloof onderscheid te maken tussen de Bijbel als een bron van bevestiging en vertrouwen, en de kerk en haar leiders als een instituut dat onderdrukking en discriminatie in stand houdt met diezelfde Bijbel in de hand. Terugblikkend op het project vatte een van onze deelnemers dit kort maar krachtig samen:

Aan Gods kant van de geschiedenis

Zich herkennend in de Bijbelse verhalen, en zich deze toe-eigenend als een bevestiging van hun eigen menselijke waardigheid, waren de deelnemers ook in staat om zich met diezelfde Bijbel profetisch op te stellen. De gouverneurs die in het oudtestamentische verhaal een plan smeden om van Daniël af te komen, en de farizeeërs die zich in het nieuwtestamentische verhaal opstellen als een moraalpolitie tegenover de overspelige vrouw, worden in de drama-films geïdentificeerd als politieke en religieuze autoriteiten vanwege het creëren en het in stand houden van een homofoob klimaat; de leeuwen die Daniël bedreigen worden geassocieerd met familieleden, school-leerkrachten en politieagenten die elk op hun eigen manier bijdragen aan de uitsluiting en discriminatie van LHBT-personen. Op die manier wordt de gemeenschap een spiegel voorgehouden en uitgenodigd om te reflecteren op de vraag wat het nu eigenlijk betekent om aan Gods kant van de geschiedenis te staan. Verschillende Afrikaanse bijbelwetenschappers hebben de afgelopen jaren profetische manieren van lezen ontwikkeld, om bijvoorbeeld HIV-gerelateerde stigma’s en marginalisering aan de orde te stellen.^[19] Deelnemers aan ons ‘Sacred Queer Stories’-project ontwikkelden een soortgelijke profetische interpretatie om homofobie en geweld tegenover seksuele minderheden te bekritiseren, en om de waardigheid van henzelf en andere LHBT-personen te onderstrepen vanuit hun geloof in God als hun schepper en bevrijder. De omstandigheden waaronder zij gebukt gaan als LHBT’ers en als vluchtelingen zijn niet het gevolg van een goddelijke, maar van een menselijke wet. Deze overtuiging geeft hun de kracht om zich niet op te stellen als slachtoffers van sociale, politieke en religieuze homofobie, maar om zichzelf te organiseren in een groep zoals Nature Network en een alternatieve familie te vormen waarin ze elkaar steunen en zich samen presenteren naar buiten, door middel van muziek, dans, theater en activisme. In de dramafilm over Daniël is de Daniël-figuur een homorechtenactivist die zich uitspreekt tegenover de president en probeert om de anti-homoseksualiteitswet tegen te houden. Als diezelfde Daniël in de film wordt gearresteerd roept hij: ‘God is mijn getuige’, en als hij later uit de cel wordt bevrijd, roept hij: ‘God heeft me geholpen!’ Het laatste woord in deze dramafilm is aan God, die zegt: ‘Ik bevrijdde Daniël uit de gevangenis.’ Het illustreert het vaste geloof van deelnemers dat God ook aan hun kant staat en hen tot redding zal komen, ook als hun huidige omstandigheden daar nog niet op wijzen.

The better deal: de Bijbel

Ik begon dit artikel met de anekdote over de introductie van de Bijbel in Afrika als onderdeel van een koloniale uitwisseling. Desmond Tutu zou eens gezegd hebben, terwijl hij deze anekdote vertelde, ‘we got the better deal’.^[20] Het lijkt erop dat deelnemers aan ons ‘Sacred Queer Stories’-project het Tutu zouden nazeggen: hoewel de Bijbel constant tegen hen gebruikt wordt om hun rechten en waardigheid te ontkennen, nemen ze diezelfde Bijbel in eigen handen, lezen hem door eigen ogen, en zijn overtuigd dat zij de ‘better deal’ hebben. Het illustreert hun eerdergenoemde hermeneutiek van vertrouwen. Zij voegen een nieuw hoofdstuk toe aan de lange, en nog steeds voortgaande, geschiedenis van de Bijbel in Afrika – een geschiedenis die, op z’n best, gemarginaliseerde groepen een stem geeft om zich uit te spreken, om hun menselijke waardigheid te hervinden, en om moed te putten uit verhalen over een God die bevrijdend aanwezig is in hun leven.

Literatuur

• Musa W. Dube, Postcolonial feminist interpretations of the Bible (St. Louise: Chalice Press, 2000), 3.
• Joachim Kügler, Rosinah Gabaitse en Johanna Stiebert (red.), The Bible and gender troubles in Africa (Bayreuth: University of Bamberg Press, 2019).
• Masiiwa Ragies Gunda, The Bible and homosexuality in Zimbabwe: A socio-historical analysis of the political, cultural and Christian arguments in the homosexual public debate with special reference to the use of the Bible (Bayreuth: University of Bamberg Press, 2010).
• Gerald O. West, The stolen Bible: From tool of imperialism to African Icon (Pietermaritzburg: Cluster Publications, 2016).
• Musa W. Dube (red.), Other ways of reading: African women and the Bible (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2001).
• Musa W. Dube, The HIV & AIDS Bible: Selected Essays (Scranton: University of Scranton Press, 2008).
• Elia Shabani Mligo, Jesus and the stigmatized: Reading the Gospel of John in a context of HIV/AIDS related stigmatisation in Tanzania (Eugene: Pickwick, 2011).
• Gerald O. West, ‘Reading the Bible in the Light of HIV/AIDS in South Africa’, The Ecumenical Review 54/4 (2003), 335-344.

[1] Musa W. Dube, Postcolonial feminist interpretations of the Bible (St. Louise: Chalice Press, 2000), 3.

[2] Zie bijvoorbeeld Joachim Kügler, Rosinah Gabaitse en Johanna Stiebert (red.), The Bible and gender troubles in Africa (Bayreuth: University of Bamberg Press, 2019) en Masiiwa Ragies Gunda, The Bible and homosexuality in Zimbabwe: A socio-historical analysis of the political, cultural and Christian arguments in the homosexual public debate with special reference to the use of the Bible (Bayreuth: University of Bamberg Press, 2010).

[3] Zie Gerald O. West, The stolen Bible: From tool of imperialism to African Icon (Pietermaritzburg: Cluster Publications, 2016).

[4] Zie Musa W. Dube (red.), Other ways of reading: African women and the Bible (Atlanta: Society of Biblical Literature, 2001).

[5] Musa W. Dube, The HIV & AIDS Bible: Selected Essays (Scranton: University of Scranton Press, 2008);

Elia Shabani Mligo, Jesus and the stigmatized: Reading the Gospel of John in a context of HIV/AIDS related stigmatisation in Tanzania (Eugene: Pickwick, 2011); Gerald O. West, ‘Reading the Bible in the Light of HIV/AIDS in South Africa’, The Ecumenical Review 54/4 (2003), 335-344.

[6] LHBT staat voor lesbisch, homoseksueel, biseksueel en transgender.

[7] Desmond Tutu, ‘Word of Encouragement’, in The Bible and “Homosexuality”: A Toolkit (Cape Town: Inclusive and Affirming Ministries, 2008).

[8] Adriaan van Klinken, ‘Gay rights, the devil and the end times: Public religion and the enchantment of the homosexuality debate in Zambia’, Religion 43/4 (2013), 519-540.

[9] Adriaan van Klinken en Lilly Phiri, ‘“In the Image of God”: Reconstructing and Developing a Grassroots African Queer Theology from Urban Zambia’, Theology and Sexuality 21/1 (2015), 36-52.

[10] Zie Adriaan van Klinken, Kenyan, Christian, Queer: Religion, LGBT Activism, and Arts of Resistance in Africa (Philadelphia: Penn State University Press, 2019), 38, 44-47.

[11] Gunda, The Bible and homosexuality in Zimbabwe, 22.

[12] Zie de project-website, https://sacredqueerstories.leeds.ac.uk. De naam ‘sacred queer stories’ werd gekozen om uit te drukken dat zowel de bijbelse teksten als de levensverhalen van LHBT-vluchtelingen een sacrale dimensie kan worden toegekend, en dat de creatieve dialoog tussen beide ‘canons’ een queer proces is.

[13] Zie Adriaan van Klinken en Nienke Pruiksma (red.), Onder de regenboog: De Bijbel queer gelezen (Vught: Skandalon, 2010); Robert E. Goss en Mona West (red.), Take back the Word: A queer reading of the Bible (Cleveland: The Pilgrim Press, 2000).

[14] Zie de website van Ujamaa, https://srpc.ukzn.ac.za/research-units-centres/ujamaa/.

[15] Deze films zijn te vinden op YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=-0j9xq6xX8c&t=8s en https://www.youtube.com/watch?v=9f-1JD9tQew&t=50s

[16] Adriaan van Klinken en Johanna Stiebert, met Sebyala Brian en Fredrick Hudson, Sacred Queer Stories: Ugandan LGBTQ+ Refugee Lives and the Bible (Suffolk: James Currey, 2021).

[17] Alice Yafeh-Deigh, ‘Rethinking Paul’s Sexual Ethics within the Context of HIV and AIDS: A Postcolonial Afro-Feminist-Womanist Perspective’, in Madipoane Masenya en Kenneth N. Ngwa (red.), Navigating African Biblical Hermeneutics: Trends and Themes from our Pots and Our Calabashes (Newcastle: Cambridge Scholar Publishing, 2018), 35.

[18] Zie Paul Gifford, ‘The Ritual Use of the Bible in African Pentecostalism’, in Martin Lindhardt (red.), Practicing the Faith: The Ritual Life of Pentecostal-Charismatic Christians (New York: Berghahn Books, 2011), 179-197.

[19] Zie Madipoane Masenya, ‘Prophecy as a Method of Speaking about the HIV/AIDS Epidemic in Southern Africa’, in Musa W. Dube (red.), HIV/AIDS and the Curriculum: Methods of Integrating HIV/AIDS in Theological Programmes (Geneva: WCC Publications, 2003), 35-42.

[20] Geciteerd in Gerald West, ‘Negotiating with “the white man’s Book”: Early foundations for liberation hermeneutics in Southern Africa’, in Emmanuel Katongole (red.), African Theology Today (Eugene: Wipf and Stock, 2017), 23-56.