None

Lijden

Ten geleide

Woord vooraf

Vanuit de redactie willen we een verandering in onze samenstelling benoemen. Onze collega Bert Jan Lietaert Peerbolte, redactielid met aandacht voor het Nieuwe Testament, heeft onze redactie verlaten. Sinds oktober 2009 was hij lid van de redactie. Sindsdien heeft hij met talloze publicaties de lezers van Schrift verrijkt met zijn brede kennis van het Nieuwe Testament in haar Joods en Grieks-Romeinse context. We willen Bert Jan op deze plek hartelijk bedanken voor alle bijdragen, contacten, vergaderingen, anekdotes en nog veel meer. We zijn blij dat Marco Rotman, docent Nieuwe Testament aan de Christelijke Hogeschool Ede, onze redactie wil versterken.

Ook willen we Look van Oorschot bedanken voor zijn werkzaamheden voor Schrift vanuit uitgeverij KokBoekencentrum, voor zijn redigeerwerk en altijd prettige samenwerking met de redactie in de afgelopen vijf jaar.

Lijden is van alle tijden en roept vragen op. Waarom is er lijden? Waardoor lijd je? Hoe ga je er mee om? In onze tijd worden lijden en de dood niet echt (meer) besproken. In onze succescultuur is lijden not done; het past niet bij deze maatschappij en de eisen die zij stelt. Lijden is vervelend en staat in de weg. En toch kunnen we er niet aan ontkomen. We lijden op verschillende manieren: door gemis, door verlangen, door gebrek, door ziekte, rouw, of een gevoel van zinloosheid, existentieel lijden, langdurig of kort lijden…

Een definitie van lijden is er niet echt. Martin Appelo (Leren lijden 2016, 30) vat samen wat lijden meestal is:

een door omstandigheden en soms door iemand zelf veroorzaakt negatief gevoel (pijn, ellende, smart) dat het gevolg is van een (lichamelijke, psychische of materiële) toestand die anders is dan hij volgens de betreffende persoon moet zijn.

Menig psychiater, zoals Dirk de Wachter, signaleert dat de huidige generaties niet meer om kunnen gaan met lijden, met als gevolg dat mensen compleet vastlopen, burned-out raken en geconfronteerd worden met een crisis in hun leven waar ze geen raad mee weten. Een van de redenen die worden genoemd, is een tekort aan betekenisgeving in mensenlevens. Zingeving betekent dat ook lijden een plaats krijgt in het leven. Dat betekent niet dat lijden is verdwenen, zeker niet. Het wordt wel haar plaats in het leven toegekend, in plaats van dat het nu eigenlijk niet ‘mag’ bestaan.

In de Bijbel is lijden ook veelal aanwezig. Kijk naar de klaagpsalmen of de Klaagliederen. Of het Bijbelboek Job, dat bij uitstek over lijden gaat. Lijden door vijandigheden, uitsluiting door onreinheid, ziekte, en ook verdrukking en straf komt ook daar voor. Hoe wordt daar in de Bijbel mee omgegaan? Op sommige plaatsen krijgt lijden een plek om geuit te worden, maar soms moet men ook lijden omdat men ergens voor staat: vervolging. Zo wordt Jezus vervolgd en moet Hij lijden. Niet alleen fysiek of mentaal, maar de vroege kerk gaf ook aan dat Jezus leed voor de zonden van de wereld. Ook zijn discipelen lijden, en worden zelfs geïnstrueerd zich daarin te verheugen. Hoe zit dat?

In deze editie kijken we naar verschillende aspecten van lijden in de Bijbel. Voor de hand zou liggen om Jezus’ lijden te bespreken, maar dat doen we niet; daar zou een heel nummer aan gewijd kunnen worden, wat we in de toekomst ook hopen te doen.

Frank Bosman laat zien hoe actueel de vraag naar lijden en Gods rechtvaardigheid is in een verfrissende bespreking van het televisieprogramma South Park. Een van de afleveringen staat bol van de verwijzingen naar het Bijbelboek Job. Bosman legt uit dat Job juist tegen het idee ingaat van wie kwaad doet zal het vergolden worden en wie goed doet wordt beloond, maar dat in de aflevering van South Park dit uiteindelijk niet helemaal begrepen wordt en er weer naar dit systeem wordt teruggegrepen.

Eric Peels kijkt in zijn bijdrage naar het Bijbelboek Jeremia, waar hij drie aspecten signaleert: Jeremia moet een pijnlijke boodschap brengen waar hij geestelijk onder lijdt; hij lijdt fysiek en mentaal doordat zijn boodschap met geweld wordt afgewezen; én hij lijdt doordat hij de vervulling van zijn profetie zelf meemaakt: Israël wordt weggevoerd.

Lijden is een centraal thema van het Bijbelboek Klaagliederen. Hendrik Jan Bosman laat zien dat de dichters in Klaagliederen, in tegenstelling tot in het boek Job, de vraag over het waarom van het kwaad en lijden niet stellen. Het antwoord is duidelijk: God is de oorzaak van het lijden dat het volk ervaart. Bosman laat zien dat de dichters toch contact met God proberen te zoeken, hoewel het volk daar nogal moeite mee heeft. Uiteindelijk eindigt het gebed met de bange vraag: zal Gods woede bekoelen?

Kan God lijden? Dat is de centrale vraag die Yanniek van der Schans stelt aan de hand van het Bijbelboek Hosea. God lijdt door de ontrouw van Israël. Van der Schans neemt ons mee naar de klassieke idee dat God onveranderlijk is en niet kan lijden; recentere ontwikkelingen laten zien dat God zich laat raken uit liefde voor de relatie met de mens.

Hoe moeten we de ziekte van de jongen in Marcus 9 zien? Gerrit Vreugdenhil laat zien dat epilepsie niet alleen een fysieke ziekte was, maar dat er ook een geestelijke betekenis bij hoorde. De focus is niet alleen op de fysieke kenmerken van de ziekte, maar ook op het bevrijdend handelen; de genezing is niet louter fysiologisch, maar ook theologisch van belang.

Ruben van Wingerden laat in zijn bijdrage zien dat lijden door vervolging ‘erbij’ hoort. Het is immers voorzegd door Jezus. Specifiek laat Van Wingerden zien dat in het Matteüsevangelie het lijden van Jezus’ volgelingen gekenmerkt wordt door de koppeling aan de ‘verkondiging’ en de ‘eindtijd’: die horen bij elkaar. Lijden omwille van Jezus is een voorteken van het komende einde en moet niet geschuwd worden.

Ook in de andere nieuwtestamentische geschriften zien we lijden terug. En wel op verschillende niveaus, zo laat Alette Warringa zien. In de gemeente van Korinthe is er lijden door elkaar dwarszitten, Paulus lijdt, en op de achtergrond speelt het lijden van Christus een rol. Warringa neemt ons de hele Korinthebrief door en laat zien hoe deze aspecten een rol spelen en hoe Paulus hierop ingaat.

In het Bijschrift gaat Gerard van Broekhuizen in op de verbeelding van het lijden in het boek Is dit een mens? van Primo Levi. Een mens kan een ander verschrikkelijk laten lijden. Dan worden we geconfronteerd worden met het mens-zijn. Wat doen we dan? Als dit een mens is… wat dan?

Ruben van Wingerden is onderzoeker aan de Tilburg School of Catholic Theology, Departement Bijbelwetenschap en Kerkgeschiedenis.