Kerk en Vrede: 100 jaar existentieel pacifisme

Jubileumboeken hebben vaak iets weg van een fotoalbum: waardevol voor insiders, maar voor buitenstaanders soms taai. Het jubileumboek Kerk en Vrede 1923–2023 is een uitzondering. Met meer dan 400 pagina’s geschiedenis, theologie en persoonlijke verhalen leest het als een spannend document over een eeuw actief pacifisme – en daagt het ook vandaag uit tot nadenken over oorlog, geweld en verzoening.

Het kreeg niet veel media-aandacht, maar vorig jaar bestond Kerk en Vrede, de oudste vredesorganisatie in Nederland, 100 jaar. Ter gelegenheid daarvan stelde Greetje Witte-Rang een jubileumboek samen. Diverse auteurs leverde er een bijdrage aan. Nu zijn jubileumboeken vaak een beetje saai. Vaak vooral leuk voor de insiders, voor wie erbij waren, een soort memory album voor leden van de eigen club. Laat ik het maar direct zeggen: dit forse boek (ruim 400 pagina’s) is het omgekeerde! Dit spannende boek – ik las het met rode oortjes – is niet alleen interessant voor historici, maar ook voor christenen die vandaag hun weg zoeken in de vragen rond oorlog en geweld.

Actieve geweldloosheid is niet hetzelfde als passiviteit

Kerk en Vrede werd in 1923 opgericht als een ‘Groep van godsdienstige voorgangers en gemeenteleden tegen oorlog en oorlogstoerusting.’ Het eerste hoofdstuk verwoordt het gedachtegoed van de vredesorganisatie:

“Het (Kerk en Vrede) is een vereniging van mensen die weigeren hun vertrouwen op geweld te stellen. Elke poging tot (religieuze of ethische) rechtvaardiging van militair geweld en de voorbereiding ervan verhindert het werken aan wezenlijke verzoening. Juist daartoe zijn gelovigen en religieuze gemeenschappen geroepen. Wij geloven dat we ons moeten en kunnen wagen op de weg van de actieve geweldloosheid in dienst van de gerechtigheid.”

In een notendop staat hier al dat actieve geweldloosheid niet verward moet worden met passief-zijn. Verzoening en vrede is niet alleen iets om voor te bidden; er moet ook aan gewerkt worden. Oekraïne en Gaza komen hier al meteen aan de orde.

Profetische stemmen uit de begintijd van Kerk en Vrede

Grote namen uit de eerste jaren van Kerk en Vrede waren de remonstrantse hoogleraar G.J. Heering en de hervormde predikanten J.B.Th. Hugenholtz en J.J. Buskes. Hun biografieën werden door verschillende auteurs speciaal voor dit jubileumboek geschreven.

Daarnaast belichten verschillende hoofdstukken de beginselen en doelstellingen van Kerk en Vrede, en hoe ze soms in andere contexten anders geformuleerd werden. Bij ingrijpende gebeurtenissen bijvoorbeeld, zoals de opkomst van het nationaalsocialisme, de Tweede Wereldoorlog, het Nederlandse optreden in Indonesië, de oprichting van de NAVO en latere crisissen in Hongarije, Tsjecho-Slowakije, Zuid-Afrika en Israël.

Het geloof in de mogelijkheden van wapens en geweld blijkt onuitroeibaar. En inderdaad: wat is er nu comfortabeler en geruststellender dan te geloven in een wondermiddel dat alle gevaar en onrecht kan opheffen? Maar geweld werkt niet en geweld mag niet.

Kerk en pacifisme: een verhouding op gespannen voet

Het boek schetst ook de verhouding tussen Kerk en Vrede en de kerken. Die is vaak gespannen geweest. In 1933 kwam er een verbod voor ambtenaren om lid te zijn van organisaties die omverwerping van de Nederlandse staat zouden nastreven – vooral gericht op fascisten en communisten. In 1938 werd dat verbod zodanig uitgebreid dat ook Kerk en Vrede eronder viel.

Enkele jaren eerder al ontzegde de gereformeerde synode mensen van Kerk en Vrede de toegang tot het Avondmaal. Het denken en geloven in geweld werd blijkbaar verplicht gesteld voor gelovigen.

Vlijmscherp betoog van ds. Buskes tegen het verdrag met Hitler

Vaak wordt er schamper gesproken over ‘de tijd van het gebroken geweertje’, wat suggereert dat pacifisten onnozelaars zouden zijn. Dit boek maakt echter duidelijk dat het verwijt van naïviteit richting Kerk en Vrede volslagen onterecht is.

Zo hield ds. J.J. Buskes al in 1938 een vlijmscherp betoog waarin hij de vloer aanveegde met het verdrag dat Engeland, Frankrijk, Italië en Duitsland in München met Hitler sloten. Buskes was altijd al vies van verbloemende taal. Volgens hem was de oorlog slechts afgewend door “het recht te verkrachten en de vrijheid te vertrappen.” De oorlogsafschuw van Engeland en Frankrijk noemde hij “alleen gevoels-antimilitarisme.” En wanneer de grootmachten spraken over recht en vrijheid, doelden ze daarmee volgens hem alleen op hun eigen kapitalistische en imperialistische belangen.

Het existentieel pacifisme van Kerk en Vrede

Verderop lees ik dat  professor Hannes de Graaf, oud-voorzitter van Kerk en Vrede, het pacifisme van de organisatie als volgt verwoordt:

“Men zou het existentieel pacifisme kunnen noemen, een verschijnsel dat men bij christenen, boeddhisten, humanisten, joden en hindoes kan aantreffen. Het is niet een zuiver emotioneel of rationeel pacifisme, en ook niet een aan een bepaald machtsblok horig of ideologisch gebonden pacifisme. Men is niet bang voor emotionaliteit, men hanteert rationele argumenten, en men durft het beslist wel aan om politieke uitspraken te doen. Maar het is als existentieel pacifisme niet geworteld in emotie, rationaliteit of politiek. Het is geworteld in die lagen van ons mens-zijn, waarin ook het geloof en de hoop voortdurend ontspringen als respons op de genadige aanwezigheid van een God die alle overwegingen van haalbaarheid en voorspelbaarheid verre te boven gaat.”

Een rijk naslagwerk vol thema’s en stemmen

Wat biedt dit boek nog meer? Er zijn boeiende hoofdstukken over allerlei grote denkers uit de theologie: Dietrich Bonhoeffer, Karl Barth en Martin Luther King. Maar ook over thema’s als de militaire dienstplicht en het verzet daartegen; over het nadenken over een alternatief veiligheidsbeleid en andere vormen van verzet, zoals geweldloze weerbaarheid; over vredesopvoeding. Kortom: teveel om op te noemen.

Pacifisme in tijden van oorlog is een naslagwerk compleet met personenregister, bibliografie en beeldkatern van 16 pagina’s. Het is voorbeeldig uitgegeven.

Tussen somberheid en hoop

Soms bekroop mij tijdens het lezen een gevoel van somberheid. Wat is er in honderd jaar nu eigenlijk bereikt?

Maar je kunt ook zeggen: wat goed dat deze vereniging nog steeds bestaat en zeer actief is. Hoopgevend vind ik ook dat steeds meer mensen uit evangelische kringen zich pacifist noemen. Als exponent daarvan beschrijft het boek de theologie van Stanley Hauerwas, die zich pacifist noemt omdat hij weet hoe gewelddadig hij zelf kan zijn, vooral in zijn taalgebruik.

Hoop en inspiratie put ik ook uit uitlatingen van de huidige paus Leo XIV over hoe christenen ‘ontwapend en ontwapenend’ moeten spreken. Hij schijnt zeer onder de indruk te zijn van de monniken van Thibirine – trappisten die ervoor kozen om met en tussen de moslims te gaan leven, en die zijn vermoord. 

De Ploegschaarbeweging: liturgisch protest tegen militaire dienst

Door dit boek dacht ik ook terug aan mijn eigen dienstweigeringsprocedure. Ik moest destijds een brief schrijven aan de koningin en een psychiatrisch onderzoek ondergaan. Het was een eenzame weg. Iemand die mij inspireerde, was theoloog, priester en dichter Daniel Berrigan. Ik herinner me nog goed dat hij, midden in mijn vervangende dienstplicht, in 1980 in het nieuws kwam. Hij werd gearresteerd omdat hij, samen met anderen, op een liturgische manier protesteerde: hij brak in bij een fabriek waar kernwapens geproduceerd werden en vierde daar het Avondmaal. Dat deed hij met het aan de profeet Jesaja ontleende motto: “Dan smeden zij hun zwaarden om tot ploegscharen” (Jesaja 2, 4).

Veel mensen in kerk en politiek verwierpen deze zogenoemde Ploegschaarbeweging, die later ook Nederlandse vertakkingen kreeg. Het gaat mij er hier niet om te zeggen wie het bij het rechte eind had. Het punt dat Daniel maakte, was dat het gaan van de weg van Christus voor hem centraal stond.

Gelukkig wordt er nog steeds op een vergelijkbare manier geprotesteerd tegen de voortdurende bewapening, zie www.noelhuis.nl. Juist dat thema – op een liturgische manier protesteren – heb ik in dit boek wat gemist.

Over de auteur