Premium

Wat is de betekenis van de regenboog

Hoewel de regenboog in de bijbel slechts enkele keren wordt genoemd, neemt hij als beeld en teken een grote plaats in de christelijke traditie in. Ook buiten de godsdienstige context heeft hij met uiteenlopende doeleinden zijn plaats gekregen.

Gezien de wijze waarop de bijbel aan de boog een diepere betekenis toekent, maar evengoed wegens zijn fascinerende verschijning, valt de invloed van de boog goed te verklaren.

Wat zegt de grondtekst over de regenboog?

Slechts in twee bijbelboeken komen we het woord qèsjèt, in de betekenis van ‘regenboog’, tegen: Genesis 9:13,14,16 en Ezechiël 1:28. Juister is het dit Hebreeuwse woord met ‘boog’ te vertalen. Tientallen keren treffen we in het Oude Testament dit woord aan in de zin van boog als jacht- of strijdwapen. De exegetische vraag die steeds bij de tekst van Genesis 9:12-17 wordt gesteld, luidt: in hoeverre is de regenboog de door God ‘opgehangen’ strijdboog? De Septuaginta geeft dit woord in de vier genoemde teksten weer met tokson. Ook elders, waar het de strijd- of jachtboog betreft, is dat de gebruikelijke vertaling van qèsjèt. Het Nieuwe Testament heeft voor het woord regenboog iris (Op. 4:3; 10:1) en voor het woord strijdboog tokson (Op. 6:2).

Letterlijk en concreet

a.Het verschijnsel van de regenboog hoort thuis in de rij van andere natuur- en weersverschijnse-len, zoals wolken, regen, bliksem en zonneschijn.

b.De regenboog komt in puur letterlijke betekenis niet voor in de bijbel. Steeds heeft hij een verwijzende of vergelijkende betekenis. Nergens is sprake van de boog als ‘gewoon’ natuurverschijnsel. Natuurlijk heeft de schrijver van het vloedverhaal in Genesis 9 de concrete regenboog voor ogen gehad en Johannes heeft voorafgaande aan zijn visionaire blik in de hemelwellicht de regenboog boven de zee rond Patmos gezien. Maar zij plaatsen de boog in een boodschap, ja, de boog is zelf boodschap.

c.De meeste antieke culturen kenden een diepere betekenis toe aan de regenboog. Begrijpelijk, want het verschijnsel roept tot op de dag van vandaag verwondering op. En in vroegere tijden, waar de relatie tussen goddelijke manifestatie en natuurverschijnselen sterk was, lag het voor de hand aan de prachtige boog meerwaarde toe te kennen. Israël sluit zich in grote trekken daarbij aan.

d.Sirach 43:11-12, deel van het loflied op de schepping, roept op naar de regenboog te kijken; zijn pracht brengt de aanschouwer tot het loven en zegenen van de Schepper.

Beeldspraak en symboliek over de regenboog

a.De belangstelling voor en de betekenis die men toekent aan de regenboog in de christelijke cultuur, is goeddeels gebaseerd op het vloedver-haal in Genesis 6-9. Daarom is het goed om bij een deel daarvan uitvoeriger stil te staan. Na de immense vernietigende watervloed over de aarde, sluit God met Noach en zijn kinderen een verbond, waarin al het levende wordt betrokken. Het gaat om een bepaald soort verbond: een eenzijdige belofte van Gods kant; het is louter zijn initiatief. De kern van deze belofte luidt: niets dat leeft zal meer door de wateren van de vloed worden vernietigd. Als een doorlopend rituele bekrachtiging van Gods toezegging de schepping te bewaren, stelt Hij een teken:

…mijn boog stel Ik in de wolken,
opdat die tot een teken zij van het verbondtussen Mij en de aarde.
Wanneer Ik dan de wolken over de aarde breng
en de boog in de wolken verschijnt,
zal Ik mijn verbond gedenken,
dat tussen Mij en u en alle levende wezens van alle vlees bestaat,
zodat de wateren niet weer tot een vloed zullen worden om al wat leeft te verderven.
Als de boog in de wolken is, dan zal Ik hem zien… (9:13-16)

De perikoop waartoe deze verzen behoren, 9:817, brengt door herhaling van bepaalde woorden diepgang in het verhaal. Zeven keer staat er het woord beriet, ‘verbond,’ of in dit geval ’toezegging’. Het aantal getuigt van symboliek. Het aantal zegt dat het compleet, volledig, groots is. Vervolgens verschijnen de woorden teken en boog elk driemaal: alles wat belangrijk is in de taal van de Schrift wordt drie keer gezegd, zodat er geen twijfel over kan bestaan. Zonder nog naar het teken als bevestiging van het verbond te kijken, wordt het al door de symboliek van het aantal bevestigd. Overigens speelt de auteur ook met dezelfde aantallen in 8:8-12: de duif vliegt driemaal uit en na de vlucht wacht Noach zeven dagen!

b.De boog staat als bevestiging van het verbond centraal. De regenboog is volgens de tekst niet pas geschapen na de vloed, nee, na de ramp heeft hij ‘meerwaarde’ gekregen. Het kan gebeuren dat aan iets ineens een diepere betekenis wordt toegevoegd, voorbij het letterlijke. Vanaf nu is hij meer dan een weersverschijnsel. De boog is een teken, dat verwijst naar Gods toezegging het in Genesis 1 begonnen scheppingswerk voor altijd voort te zetten. Een teken dus dat de aarde niet meer door water vernietigd zal worden. De boog is in de eerste plaats een teken voor God zelf. Als Hij de boog ziet, denkt Hij aan of gedenkt Hij zijn verbond. Impliciet draagt dit teken symboliek in zich. De boog is symbool van Gods uiteindelijke trouw aan de aarde en haar bewoners. De boog zegt dat God het leven bemint, tussen regen en zonneschijn geeft hij hoop. God schakelt de natuur in bij het vertolken van zijn wil.

c.Nog een andere symboliek heeft men vanuithet vloedverhaal in de boog gezien. De boog is de bekende krijgsboog, waarmee God zich oordelend richt op de afvallige wereld. Deze strijd-boog heeft Hij na de vloed in de wolken gehangen. Het weghangen van de boog symboliseert het einde van Gods toorn, het einde van de vervreemding tussen hemel en aarde. Dit zou aansluiten bij het oeroude gebruik om als teken van vrede de snaar van de strijdboog naar iemand toe te wenden. Ook wordt in navolging van andere antieke culturen wel aangenomen dat de boog de (herstelde) brug tussen hemel en aarde voorstelt; in die zin duidt hij verzoening en vrede aan. Zo gold bijvoorbeeld bij de Assyriërs en Babyloniërs de verschijning van de boog als een gunstig voorteken.

d.Sommigen menen op grond van Genesis 9 dat de symboliek in de regenboog niet positief is, maar negatief. De verschijnende boog roept de mensen op zich van hun wandaden af te keren. De boog herinnert de mens aan zijn schuld tegenover God en mensen. Met de opmerking dat er in een bepaalde tijd geen regenboog verscheen, bedoelt men dat het spiritueel leven op hoog peil stond; men hoefde niet door de boog tot bezinning over slechte daden te worden gebracht. Op Lag ba-Omer, de 33ste dag van de telling van de Omer (tussen Pasen en Pinksteren) hebben de kinderen in Israël wel de gewoonte om boogjes te dragen. Sommigen verklaren dit gebruik aldus: daarmee gedenkt men Rabbi Simon bar Jochai (2e eeuw), die volgens de overlevering zo rechtvaardig was dat in zijn generatie geen regenboog werd gezien.

e.De regenboog kan evenzeer beeld van de heerlijkheid van de Heer zijn. Zo beleven, ieder op hun eigen wijze, Ezechiël en Johannes de boog. Met name de kleurrijkheid van de boog symboliseert die heerlijkheid (Ez. 1:28; Op. 4:3). De gedachte dat bij de boog in het visioen van deze twee zieners het vloedverhaal op de achtergrond meespeelt – in het bijzonder het aspect van de barmhartigheid -, lijkt ver gezocht. In elk geval geldt dat voor Openbaring 4:3. Naar het schijnt heeft de auteur hier bewust voor een ander Grieks woord gekozen dan dat van de Griekse vertaling van het Oude Testament. Alle soortgelijke beelden in hun visioen verwijzen naar de heerlijkheid van God; dus zal dat ook het geval zijn met de regenboog. Ook verzinnebeeldt de boog de heerlijkheid van de goddelijke vertegenwoordiging, zoals de engel en de hoge priester (Op. 10:1; Sir. 50:7).

f.Aangezien hij de heerlijkheid van God voorstelt, is grote eerbied gewenst bij het aanschouwen van de boog. Zelfs groeide in de joodse traditie de gedachte, dat het aanschouwen van de boog als krenkend moet worden beschouwd. Wel is het goed bij het verschijnen van de regenboog een zegening uit te spreken. Bekend is deze: ‘Gezegend zijt Gij, o God, Koning van het Universum, die trouw is aan het verbond en die zich aan zijn belofte houdt.’

Praxis

a.Liederen:

Liedboek: Gezang 17; 262; 337; Eerste: 1; Alles I: 3; II: 2; BijbelII: 6; III: 3; Droom: 24; Eva II: 27; Gezegend: 2; 312; Vertel: 3; ZAD III: 5; Zingend III: 85; IV: 1; V: 84.

b.Poëzie:

Gerrit Achterberg, Verzamelde gedichten, Amsterdam 1984⁸, blz. 586: ‘Liezen en regenbogen’. Van der Graft,Mythologisch, Baarn 1997, blz. 398: ‘Regen op de rivier’; 404: ‘Die duif en die déluge’. Huub Oosterhuis, Levende die mijziet, Kampen/Tielt 1999, blz. 130: ‘Aan deregenboog’.

c.Verwerking:

Tal van projecten en organisaties dragen de regenboog in hun naamgeving, programma of blazoen (logo). Bijvoorbeeld: de vroegere landelijke evangelisatie-actie Er is hoop; Green Peace; het Conciliair Proces; de Stichting Regenboog, pastoraat aan verslaafden. Als mogelijkheid van verwerking kunnen we nagaan, waarom de symboliek van de regenboog deze groepen aanspreekt en hoe de betekenis zichtbaar wordt in hun werk. De symboliek van de regenboog reikt verschillende thema’s aan. Onder meer: nieuw begin, tekenen van hoop, vrede, schepping en het behoud daarvan, verbond, trouw van God, gerechtigheid, boete en bezinning.