Wat is het effect van prediking?

In dit Theologisch drieluik introduceert Ciska Stark je met wat homiletiek is.

Deel 1: preekbronnen
Deel 2: eigen spiritualiteit

Lees ook de reactie van Jos Moons op dit drieluik.

„Prediking overrompelt mensen en brengt hen in vervoering.”

Ciska Stark

De meeste preken verdwijnen in de vergetelheid. Tijdens de koffie na afloop van de kerkdienst zijn er voor de meeste mensen genoeg andere dingen te bespreken. Is de intensieve voorbereiding van de voorganger daarmee voor niets geweest? Heeft de prediking gevolgen in het leven van mensen, en in hoeverre beïnvloedt het hun doen en denken?

Is er een meetbaar effect?

We weten het eigenlijk niet precies, het blijkt moeilijk meetbaar. In Finland is onderzoek gedaan met smartwatches die fysieke verschijnselen tijdens het beluisteren van een preek meten. Maar wat zegt een iets verhoogde hartslag bij de hoorders halverwege de preek, de zweethanden of het kippenvel over de daadwerkelijke impact van de preek? Misschien moeten we de vraag ook maar loslaten. ‘Nuttigheid’, de formulering van SMART doelen – Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch, Tijdgebonden – en meetbare resultaten is taal die onze op productiviteit gerichte samenleving kenmerkt, maar die niet geschikt is om het karakter van de prediking recht te doen; zeker niet wanneer we verwachten dat in en door de preek ook Gods Geest waait waarheen die wil.

Het effect van de preek is niet per se dat de vorm en inhoud overtuigt, maar dat de vorm en inhoud aanspreekt.

Uit onderzoek met interviews naar de beleving van preken schemert wel iets door. Op de vraag naar wat mensen onthouden hebben van een preek vertellen mensen eigenlijk alleen datgene wat ergens haakte aan hun eigen levensgeschiedenis- en ervaring. Niet de inhoud van de prediking als zodanig bleef hangen, maar daar waar het inzicht gaf in de eigen levensweg, waar het verbinding maakte met eigen keuzes die gemaakt moesten worden, of waar het trof omdat een voorbeeld precies het gevoel opriep dat men herkende uit het eigen leven.
Het effect van de preek is niet per se dat de vorm en inhoud overtuigt, maar dat de vorm en inhoud aanspreekt. Niet alleen het hoofd, maar ook het hart, niet alleen het verstand maar alle zintuigen. Want niet alleen waarheid, maar juist ook werking bepaalt wat de hoorders uiteindelijk aan de preek overhouden of ermee doen.

Verhalen hebben effect

Een belangrijk retorisch middel om niet alleen het verstand, maar ook het gevoel aan te spreken, is het gebruik van voorbeelden en illustraties in de preek. Dat zijn vaak verhalen en dat is ook precies wat voorgangers terugkrijgen in reacties op de preek. Goede verhalen en voorbeelden maken indruk, ze nodigen uit tot identificaties en kunnen een illustratie van de beoogde preekboodschap zijn.

Het inzicht dat de mens een verhalend wezen is, heeft de homiletiek oog gegeven voor de mogelijkheden van narrativiteit.

Maar er is meer: verhalen kunnen ook zonder nadere uitleg of ‘moraal van het verhaal,’ zélf iets oproepen en teweeg brengen. Dan is het verhaal of voorbeeld geen extraatje bij de boodschap om die nog eens in andere woorden te herhalen of te versterken, maar nodigt het verhaal zelf de hoorder uit om zich daartoe te verhouden, precies zoals de gelijkenissen van Jezus veelvuldig doen.

De Bijbel als bron van de prediking is natuurlijk al een verhalenboek, maar het inzicht dat de mens een verhalend wezen is, heeft de homiletiek oog gegeven voor de mogelijkheden van narrativiteit waarin preken een verbinding van het levensverhaal van mensen met het verhaal van God op spanning brengen en vruchtbaar maken.

Effect als van een kunstwerk

In de homiletiek is het beoogde effect van prediking en het denken daarmee verschoven in de tijd. Zo is de prediking in de laatste paar decennia veel minder dan voorheen als een rede beschouwd. Natuurlijk blijft deze dimensie aanwezig, en is iets van het aspect van ‘leerrede’ als functie van de prediking zeker in de Reformatie nog altijd present. Bijbeluitleg, verbinding met geloofsleer en traditie vormen het frame van de preek.
Prediking helpt de hoorders aan taal voor geloof en verworteling in een gemeenschappelijke verteltraditie en gedeelde morele codes. Catechetische en apologetische prediking in de vorm van een goed betoog met aansprekende voorbeelden sterkt de hoorders in hun geloofsidentiteit en het verwoorden ervan.

Moet een voorganger dan elke week in de prediking als woordkunstenaar een kunstwerk afleveren?

Prediking werkt echter niet alleen als op overtuiging gerichte rede, maar ook zoals een mooi muziekstuk of kunstwerk iets bewerkt: het overrompelt mensen en brengt hen in vervoering. De prediking schetst niet alleen een soort wereldbeeld of geloofsovertuiging, maar roept het op, en in de prediking zelf ontvangt en creëert de hoorder nieuw perspectief. Dat komt weliswaar van buiten, in de taal en beelden van de preek, maar het vormt een eigen werkelijkheid die de hoorder zich verbeeldt en waar deze zelf deel aan heeft.

Een dergelijke benadering vanuit de esthetiek kan de preek dan ook zien als ‘open kunstwerk’. De hoorder geeft zelf een eigen betekenis, zonder dat die precies hetzelfde hoeft te zijn als wat de voorganger bedoeld heeft. Dan is de weg van de preek ook niet een eenrichtingverkeer van verklaring naar toepassing van een vaststaande boodschap, maar ontstaat er ruimte voor toe-eigening, en ja, ook voor afweer van datgene wat de preek present stelt. De hoorder wordt aangesproken en zal zélf antwoord geven.

Het effect is een toevallige vondst

Moet een voorganger dan elke week in de prediking als woordkunstenaar een kunstwerk afleveren? Nee, dat hoeft niet. Het gaat om het ambachtelijke werk, maar het kan doorwerken ‘op de wijze van een kunstwerk’. Precies daarom wordt er gebeden om Gods Geest bij schriftlezing en prediking.

Prediking die aanspreekt en iets van het wonder van Gods genade bemiddelt, heeft daarmee altijd iets van ‘serendipiteit’, dat betekent dat zoiets als een toevallige vondst, een soort van ‘bijvangst’ die je tevoren, noch als prediker, noch als hoorder helemaal kan uittekenen. Het valt je toe, het overkomt je, in de klassieke woorden van K.H. Miskotte: ‘waar de mens het heeft gewaagd en God het heeft behaagd’.