Over geloven in Vader Zoon en Geest

Bij Johannes 2,23-3,16

Binnen het Johannesevangelie is Johannes 2,23-3,16 een onderdeel van het blok Johannes 2,1-4,54, waarin Jezus rondtrekt vanuit Kana in Galilea en daar ook weer terugkeert.

In dit gedeelte van het evangelie worden belangrijke contouren van Jezus’ optreden geschetst: zijn eerste teken en de openbaring van zijn heerlijkheid in Kana (2,1-11); de reiniging van de tempel, afgesloten met een aankondiging van zijn dood en verrijzenis (2,12-22); de verdere problematische verhouding van Jezus tot Jeruzalem en haar inwoners (2,2325); de perikoop van vandaag rond Nikodemus, die eigenlijk doorgaat tot vers 3,21; een beschrijving van de verhouding tussen Jezus en Johannes de Doper (3,22-36); de ontmoeting van Jezus en de Samaritaanse vrouw bij de bron (4,126), gevolgd door een beschrijving van de positieve houding van de Samaritanen ten opzichte van Jezus (4,27-42). Dit blok wordt afgesloten met een genezing in Kana in Galilea (4,4354), die aan de eerste openbaring van Jezus’ heerlijkheid in Kana herinnert. Het vormt een belangrijk onderdeel van het eerste deel van het Johannesevangelie, waarin Jezus’ openbare optreden centraal staat (1,19-12,50); hierna begint het passieverhaal al.

Een leider van de joden

Nikodemus wordt in Johannes 3,1 ten tonele gevoerd in een licht contrast (het Griekse woordje de in 3,1) met het voorafgaande, namelijk de reiniging van de tempel, Jezus’ kennis van degenen die in Jeruzalem waren vanwege het Pascha, en zijn beslissing zich niet aan deze mensen, die wel in zijn naam geloven, toe te vertrouwen, juist omdat Hij ze kende (2,24-25). Dit contrast past bij de nuancering van het soms als anti-judaïstisch beschouwde Johannesevangelie: Nikodemus wordt met nadruk opgevoerd als iemand uit de farizese stroming binnen het jodendom en wel als een archoon toon Ioudaioon (3,1), een leider van de joden. Dat hij zich nu voor Jezus interesseert, het later voor Hem opneemt (7,50) en uiteindelijk aan zijn begrafenis meehelpt (19,39), draagt bij aan het beeld dat er onder de joden wel degelijk mensen zijn die zich bij Jezus aansluiten. De opmerking in 19,39 dat Nikodemus de eerste keer ’s nachts naar Jezus gekomen was, in combinatie met zijn juridische opmerking ten gunste van Jezus (7,50-51), wekt bovendien de indruk dat hij na Jezus’ dood in het openbaar naar buiten treedt als zijn volgeling.

‘Wij weten dat u van God gekomen bent’

In 3,2 echter is de inzet van Nikodemus al zijn overtuiging dat Jezus van God gekomen is. Hij weet dit – en anderen weten het met hem, zie het meervoud ‘wij weten’ – vanwege de tekenen die Jezus doet. Op dit moment in het Johannesevangelie is er één gebeurtenis expliciet als teken (sèmeion) geïdentificeerd en dat is het wijnwonder van Kana. De daaropvolgende reiniging van de tempel wordt niet als zodanig aangeduid, hoewel in 2,23 sprake is van meer tekenen die Jezus doet. Tekenen zijn handelingen waardoor Jezus zijn heerlijkheid openbaart. Jezus’ antwoord op Nikodemus’ belijdenis in 3,2 sluit er maar ten dele bij aan en leidt bij Nikodemus tot verwarring. Deze verwarring heeft minder met het verloop van het gesprek dan met de inhoud van Jezus’ woorden te maken; deze wat abrupte opbouw van het gesprek, zowel inhoudelijk alsook qua verloop zijn een kenmerk van de stijl van Johannes en hebben waarschijnlijk een didactisch doel: het op het verkeerde been zetten van de gesprekspartner om zo een gelegenheid tot onderricht te scheppen.

Wedergeboorte?

De verwarrende opmerking die Jezus hier maakt, betreft de ‘wedergeboorte’. Zo hoort Nikodemus het tenminste en hij reageert overeenkomstig: hoe kan iemand weer terugkeren in de schoot van zijn moeder wanneer hij oud geworden is (3,4)? Hij mist echter een cruciaal punt van Jezus’ opmerking: het woordje anoothen kan zowel ‘opnieuw’ als ‘van boven’ betekenen, en hier gaat het om ‘van boven’ geboren worden. Dat Jezus dit en niet iets anders bedoelde, blijkt uit het vervolg. Hier schetst Jezus hoe de geboorte die Hij bedoelt er één uit water en Geest is. Daarmee wordt het aardse in verbinding gebracht met het hemelse en ‘vergeestelijkt’ – overigens zonder de fysieke dimensie op te heffen. Deze toelichting verklaart voor Nikodemus – begrijpelijk genoeg – relatief weinig (3,9).

De reactie van Jezus hierop heeft betrekking op de autoriteit van de Zoon des mensen als getuige van hemelse dingen en analoog hieraan op de dingen van de Geest, met name ook tegenover Nikodemus. Het gesprek krijgt daarop een soteriologische wending, wanneer Jezus refereert aan zijn toekomstige ‘verheerlijking’ (i.e. kruisdood, 3,14) en aan de gave door God van zijn eniggeboren Zoon, zodat wie in Hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft (3,15-16).

Geloofsverdieping

Door deze soteriologische wending sluiten de cryptische opmerkingen van Jezus van het begin van het gesprek aan bij datgene waar het gesprek waarschijnlijk op uit was: de verdieping van Nikodemus’ geloof in Jezus. Dit gebeurt ook bij soortgelijke gesprekken in het Johannes evangelie, zoals in hoofdstuk 4, waarin Jezus de Samaritaanse vrouw bij de put van een gedeeltelijk naar een volledig geloof leidt. Het geloof van Nikodemus in Jezus als iemand die ‘van God gekomen is’ wordt verbonden met de geboorte uit Geest en water – een verwijzing naar de doop ligt zeer voor de hand – en verdiept tot een geloof in Jezus als Gods eniggeboren zoon die God uit liefde voor de wereld gegeven heeft, zodat wie in Hem gelooft, eeuwig leven ontvangt, dat is: leven van en bij God. Op het hoogfeest van de heilige Drievuldigheid wordt in deze perikoop uit het Johannesevangelie de Drievuldigheid verkondigd als een leer die direct te maken heeft met christelijke spiritualiteit: de Geest, de Zoon en de Vader staan er in eerste instantie in relatie tot de verlossing tot eeuwig leven van de gelovige, in casu Nikodemus. De Vader schenkt de Zoon; en het geloof hierin, een gebeuren dat door de Geest gedragen wordt, is het geloof waartoe Jezus Nikodemus uitnodigt, een stapje verder dan zijn geloof in Jezus als iemand die ‘van God gekomen is’ en tekenen doet.