Op weg naar huis

Twee stemmen in een lied van Leonard Cohen

Als we stil worden en innerlijk luisteren horen we meestal meerdere stemmen in ons spreken. Er zijn stemmen die ons verontrusten en stemmen die ons kalmeren. Er is een stem die het eindeloze denken verwoordt en één die van dieper lijkt te komen. Er is een stem die ons gevangen houdt en één die ons in beweging wil brengen. Naar welke stem luisteren we het meest, van welke willen we afstand nemen en welke geeft in ons de doorslag? Hebben we controle over de stemmen of dicteren zij ons leven? Spreekt God tot ons via een innerlijke stem of is het een stem van onszelf? Dit soort vragen komt in mij omhoog als ik luister naar het lied van Leonard Cohen.

Van hotelkamer naar hotelkamer

Om te beginnen sta ik stil bij de titel van het lied. Going home roept al veel op. Want een mens verlangt naar een huis om in thuis te kunnen komen. Na het werk of na een vakantie is het heerlijk om weer de vertrouwde sfeer van het eigen huis te proeven. Toch is dit voor veel mensen geen vanzelf sprekendheid. Zij hebben zo’n thuis nooit gekend of worden door innerlijke onrust steeds weer van huis weg gedreven. Deze onrust heeft Leonard Cohen in zijn leven ook ervaren. Op jonge leeftijd verliet hij het ouderlijke huis in Montreal en was daarna eindeloos onderweg. Rusteloos trok hij van hotelkamer naar hotelkamer. Hij verbleef een tijdje in Londen en in New York. Op het Griekse eilandje Hydra kocht hij een huisje, maar ook daar kwam en ging hij weer. Een huiselijk gezinsleven paste niet bij hem. Met vriendin Suzanne Elrod kreeg hij twee kinderen, maar na een paar jaar gingen zij uit elkaar. Langdurige relaties met vriendinnen heeft hij daarna niet meer gehad. Een constante factor in zijn leven was de gang naar het boeddhistisch klooster van de Japanse zenleraar Joshu Sasaki Roshi om zenmeditatie te beoefenen, maar ook die plek werd niet zijn thuis. Van 1993 tot 1999 leidde hij er een leven als monnik, daarna ging hij in Los Angeles wonen. Hij reisde een paar keer naar Mumbai om de wijze leraar Rames S. Balsekar te ontmoeten en van 2008 tot 2013 was hij langdurig op tournee. Hij trok de hele wereld over. ‘Wonen overal, even thuis’, dit lied van Huub Oosterhuis past wonderwel bij het leven van de rusteloze Cohen.

Thuiskomen kan ook op een dieper niveau. Bij jezelf. Het kan een levenslang proces zijn om in het innerlijk een veilige en warme plek te vinden waarvan men zegt: eindelijk thuis! Bij Cohen was deze innerlijke zoektocht de basis voor zijn vele gedichten en gezangen. Hij werd zijn leven lang gekweld door angsten en depressies. Hij voelde zich niet thuis in zijn eigen lichaam en zijn actieve geest gaf hem geen rust. Met pillen en drugs probeerde hij zijn situatie te stabiliseren. Zijn geestelijke onrust maakte van hem een zoeker naar spirituele en mystieke bronnen. Hij onderzocht zijn eigen joodse traditie, maar verdiepte zich ook in christelijke mystieke teksten. Met zijn zenleraar bezocht hij in de jaren 1970 trappistenkloosters in Noord-Amerika om in het spoor van Thomas Merton de dialoog tussen de religies te bevorderen. Dankzij de intensieve zenmeditaties heeft hij in de loop van zijn leven meer innerlijke rust ervaren. In de stilte leerde hij luisteren naar de verschillende stemmen in zijn binnenste. En in Mumbai ervaarde hij liefde en vrede in zijn ziel. Maar altijd leefde er bij hem een spanning tussen thuiskomen en onderweg zijn.

Van wie is de Stem?

Laten we luisteren naar de twee stemmen in het lied Going home. We horen de stem van Cohen, de schrijver van het lied, maar de eerste zin gaat zo: I love to speak with Leonard, he’s a sportsman and a shepherd, he’s a lazy bastard, living in a suit. Hier is iemand anders aan het woord dan Leonard zelf. Van wie is deze stem? Dat maakt de zanger niet duidelijk. Het blijft in de lucht hangen wie die ‘I’ is die ervan houdt om met Leonard te praten. Als luisteraar ga je gissen naar wie die stem zou kunnen vertegenwoordigen.

Is het een geliefde van Leonard? Deze mogelijkheid gaat door de luisteraar heen want Cohen heeft veel liederen gemaakt over zijn relaties met vrouwen. In Going home klinkt de stem nogal autoritair en spottend, hij zal toch van iemand anders moeten zijn. Is het de stem van zijn zenleraar Roshi? Deze leraar had wel de gezagsvolle positie om Leonard stevig aan te pakken en hem te wijzen op hoe hij moest leven. Toch lijkt de stem van een andere kant te komen, vanuit de diepte van de ziel van Leonard. De stem vanuit de ziel laat zich niet weerspreken en zet de mens Leonard even goed op zijn plaats. In het vervolg krijgt deze stem van mij een hoofdletter ‘S’.

Als het uw wil is dat ik spreek dan spreek ik

De Stem spreekt spottend over Leonard. Hij is een sportman (nou, ik dacht het niet), hij is een herder (toch ook niet echt), hij is een luie donder (terwijl Cohen zijn leven lang keihard heeft gewerkt). Het grappige is dat Cohen deze tekst zelf heeft geschreven en dus zichzelf bespot met woorden die hij de Stem in de mond legt. Dat is knappe joodse humor en maakt ook duidelijk dat er in het werk van Cohen, die als zwaarmoedig bekend stond, best wat te lachen valt. Cohen laat zich uitschelden door een mysterieuze Stem in zijn eigen lied. Toch zit er ook liefde in de openingszin, want de Stem zegt: I love te speak with Leonard. De Stem heeft sympathie voor deze mens die gebukt gaat onder een last, zo blijkt later in de tekst.

In de twee volgende coupletten blijkt dat de Stem Cohen opdraagt wat te zeggen. Ook als het tegen de zin van Cohen ingaat, hij kan niet weigeren. Cohen heeft niet de vrijheid om zijn eigen lied te zingen, het wordt hem opgedragen. Ook al spreekt hij wijze woorden, ook al lijkt hij een man met visie, het komt niet uit zijn eigen koker, het is hem gegeven. Hij is niet meer dan een kleine spreekbuis. Opmerkelijk dat de dichter Cohen zijn eigen woorden moet inslikken en een taal spreekt die hem is opgedragen. Toch is dit een thema dat we vaker in het werk van Cohen tegenkomen. In het lied Anthem uit 1992 geeft hij ook alles uit handen. ‘Als het uw wil is dat ik spreek dan spreek ik, als het uw wil is dat ik zwijg dan zwijg ik.’

Laat alles maar los

Welke woorden moet Cohen van deze Stem zingen? Die staan in het refrein.

Going home without my sorrow, going home sometime tomorrow, going home to where it’s better than before. Going home without my burden, going home behind the curtain, going home without the costume that I wore.

Dat Cohen zes keer Going home zingt maakt duidelijk dat ‘ik ben op weg naar huis’ het centrale thema van dit lied is. Dit thuiskomen betekent voor Cohen dat hij zijn aardse zorgen kan loslaten. Hij verdwijnt uit deze wereld en hij hoeft het kostuum dat hij altijd droeg niet meer aan te trekken. Dit thuis ligt aan de andere kant van het aardse leven, het is het leven na de dood. Voor Cohen is het een bevrijding om de aardse lasten achter zich te laten, zingt hij met de woorden die hem zijn opgedragen.

In de drie volgende coupletten spreekt de Stem over hoe hij Leonard ziet en wat hij van hem verlangt. Leonard zelf zou zijn eigen teksten willen schrijven zoals hij zijn leven lang heeft gedaan. Liedjes over liefde en vergeving, over mislukkingen en lijden. Maar die liedjes wil de Stem niet meer horen. Het enige wat de Stem van Leonard verlangt, en wel onmiddellijk, is een herhaling van het refrein. De Stem wil Leonard bevrijden van de taak om een last op zich te nemen of een visie uit te dragen. Laat alles maar los, is de opdracht. Je hoeft niets meer te doen en je hoeft niet meer na te denken over wat je wilt zeggen. En dus zingt Cohen het refrein weer ‘Going home…’ Hij zingt wat hem is opgedragen en dit betekent dat hij echt op weg is naar de plaats waar hij thuiskomt. Maar het laatste woord krijgt Leonard niet in dit lied. Die is voor de Stem die de beginwoorden nog eens herhaalt.

Het is duidelijk. Cohen heeft eigenlijk niets vanuit zichzelf te vertellen. De woorden die hij zingt zijn hem opgedragen door een Stem. Maar waar die stem vandaan komt is niet duidelijk. Uit de hoogte? Uit de heilige boeken? Uit de diepte van de ziel? Het enige wat we horen is dat de zanger niet zijn eigen liedje zingt en dat er een Stem is die de woorden aanreikt.

Stemmenspel tussen God en mens

Welke rol speelt religie in deze zoektocht naar een thuis? Wil de ziel van een mens thuiskomen bij God? Roept een Stem tot de ziel: kom toch naar huis! Het lijkt erop dat Cohen dit lied gemaakt heeft omdat hij aan het einde van zijn leven begon te verlangen naar zijn laatste rustplaats voorbij de grens van leven en dood. Komt een mens pas helemaal thuis als hij de aarde verlaat en zijn ziel mag rusten in de schoot van de Eeuwige? Cohen was van joodse huize en had zich verdiept in de mystieke wijsheden van de Kabbala. Hij heeft zijn leven lang een band ervaren met die goddelijke aanwezigheid, ook al zweeg hij daar liever over. Als hij woorden moest gebruiken die konden verwijzen naar dat mysterie dan gebruikte hij woorden als ‘Lord of Song’, ‘High Holy One’, ‘G-D’, ‘the Absolute’, ‘the Nameless’, en heel soms neemt hij het woordje ‘God’ in de mond. Hoe dan ook, in het lied Going home horen we een Stem die Leonard Cohen roept naar huis te komen. En dat zou de Stem van God kunnen zijn.

Zo beschouwd kunnen we het lied Going home een religieus lied noemen, want de mens Cohen luisterde naar de Stem van God die liefdevol de weg naar huis wijst. Het lied heeft de rijkdom van een gebed, ook al heeft het niet de stijl van een gebed. Dat Cohen zijn liederen graag in de taalsfeer en beeldspraak van gebeden zong, blijkt uit de liederen die na Going home op het album Old Ideas staan. Titels als Amen, Show me the place, Darkness en Come healing roepen deze sfeer op. Ook liederen van Cohen uit het verleden zoals het al genoemde Anthem en het wereldberoemde Hallelujah maken duidelijk dat hij een dichter was die speelde met taal die het seculiere en het religieuze met elkaar verbond. In het lied Going home voerde Cohen een fascinerend stemmenspel op waarin de Stem van God de stem van de mens opdraagt wat te zeggen. Beide stemmen zijn door Cohen aan het papier toevertrouwd, hij is immers de maker van het lied. In het lied voert hij uit wat de Stem hem ingeeft. Hij is op weg naar de plek waar hij alles kan loslaten wat hem op aarde belast. Toch zou het nog vier jaar duren voor het zo ver was. Op 7 november 2016 overleed Leonard Cohen in zijn huis in Los Angeles. Hij is rustig en in vrede gegaan, vertelde zijn familie. Hij werd begraven in het graf van zijn ouders en voorouders op de joodse begraafplaats te Montreal. De Stem in het lied Going home had de stem van Leonard tot zwijgen gebracht. Cohen was eindelijk thuisgekomen.