‘En wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren’

Pleidooi voor de psalmen

Wat zou ‘de moeder de vrouw’ uit het bekende gedicht van Martinus Nijhoff vandaag de dag gezongen hebben? Een Opwekkingslied? Of iets uit Taizé? Misschien één van de liederen van Huub Oosterhuis of Sytze de Vries. Was het uit Op Toonhoogte, of Hemelhoog; uit Weerklank of Zangen van Zoeken en Zien? Of toch gewoon het Liedboek?

Keuze genoeg. De laatste jaren zijn er veel nieuwe liedbundels verschenen. Dat is een aanwinst voor de kerk. Er verschijnen veel prachtige liederen, die stem geven aan het leven met God. Toch zou het jammer zijn wanneer door al deze nieuwe bundels de psalmen naar de achtergrond verdwijnen. Daarvoor is het gebedenboek van Israël te rijk aan inhoud. Daarom wil ik een pleidooi voor de psalmen houden, en een aanzet geven voor bezinning op dit punt.

Kentering

Als Martinus Nijhoff zijn gedicht schrijft, nemen de psalmen een prominente plaats in in het kerkelijk leven. In de meeste kerkelijke gemeenten worden hoofdzakelijk (en soms alleen) psalmen gezongen. Het was in de tijd dat maandagochtend inhield: psalmversje opzeggen.

En in de kloosters werd in een week tijd het hele Psalmenboek gebeden. Elke dag stonden de psalmen op het menu, week in week uit.

Dat is nu weinig meer het geval. Het komt nogal eens voor dat er een psalm van de week is, maar dat de liturgie verder geen enkele psalm bevat. Onlangs ontving ik een brief van een gemeente waarin ik zou voorgaan, met daarbij de opmerking: ‘Het mag ook een psalm zijn’. Waar de psalmen vroeger dagelijkse, of in ieder geval wekelijkse, kost waren, doen we er vandaag de dag steeds minder mee. En als we ze zingen, kiezen we uit een beperkte selectie van geliefde verzen.

Moeilijk

Zijn de psalmen te moeilijk? Spreken de melodieën niet aan? Wanneer ik als kind door mijn psalmboekje bladerde (wij zongen alleen psalmen in de kerk, uit de berijming van 1773) kwam ik ingewikkelde woorden tegen: mixolydisch, phrygisch, ionisch en dorisch. Soms ook nog met het woordje hypo ervoor. Ik zocht of ik kon ontdekken hoe dat zat, maar kwam er niet uit. Al bladerend kwam ik in de psalmen zelf trouwens ook veel moeilijke woorden tegen. Er ging veel langs me heen.

Het is jammer wanneer om die reden de psalmen langs de zijlijn komen te staan. Er zit een enorme vitaliteit in, zo ontdekte ik later. Een vitaliteit die niet past bij een stoffige taal van meer dan 200 jaar oud en melodieën die vooral liefhebbers aanspreken. Er moet toch een vorm te vinden zijn om deze liederen ons op een nieuwe manier eigen te maken? Als de oudste liedbundel verdienen de psalmen het om een prominente plek te blijven innemen. (Terwijl ik deze woorden schrijf is er een hoopvol teken: tijdens het Festival Oude Muziek in Utrecht worden alle 150 Psalmen uitgevoerd, op muziek gezet door allemaal verschillende componisten.)

Liederen van het hart

‘In de psalmen kijken we de gelovigen in het hart’, zei de reformator Maarten Luther. Je komt er een breed palet van ervaringen en emoties in tegen: eenzaamheid, twijfel, aanvechting, blijdschap, verwondering, klacht, jubel, protest en aanbidding – kortom, alle ups en downs die zich in het leven kunnen voordoen. Soms teruggetrokken in een hoekje, maar meestal midden in het leven. Het zijn intieme, onstuimige en troostrijke liederen.

Het Boek van de Psalmen toont een telkens wisselend landschap. Er zijn grazige weiden en diepe ravijnen, rustige wateren en kolkende stromen. Alles waar een mens zich over kan verheugen of waarvoor hij kan vrezen komt langs. Speurend naar de aanwezigheid van God en vol verwondering vanwege zijn nabijheid. Er wordt gedanst, maar ook gestrompeld. De psalmen zijn een schuilhut tijdens een striemende stortbui, of als het dreigend donker is. En ze bieden perspectief: je steekt er diepe dalen mee over en beklimt hoge toppen. De Oudtestamenticus Walter Brueggemann onderscheidt Psalmen van oriëntatie, desoriëntatie en heroriëntatie.

Liederen van God

Hoewel er allerlei menselijke emoties in benoemd worden, zijn de psalmen meer dan dat. Ze herinneren ons er ook aan wat God gedaan heeft (geschiedenispsalmen) en wat Hij zal doen (koningspsalmen). Ze bezingen zijn scheppingsmacht en heerschappij (scheppingspsalmen) en de zegen van het met Hem op weg gaan (pelgrimspsalmen). Al zingend brengen we het ons te binnen: God schept ruimte, Hij geeft lucht in benauwdheid. Psalmen zijn liederen voor onderweg, waarop de Eeuwige onze Metgezel wil zijn. Ze vormen het kruispunt van Gods tijd en onze tijd, Gods weg en onze weg, Gods ruimte en onze ruimte. Precies op dat kruispunt ontmoeten we Jezus: beeld van God en Mensenzoon. Door de Psalmen te zingen en te bidden worden we deelgenoot van een wereld waarin God ook nu de Levende in ons midden is. Het is het zwaartepunt van je leven verleggen van de dagelijkse werkelijkheid naar Gods werkelijkheid.

Thema’s

Het wordt tijd om iets daarvan concreet te benoemen. Hieronder wil ik enkele illustraties geven van de diverse thema’s die we in ‘de schatkamer van het Oude Testament’ tegenkomen. Er is natuurlijk nog veel meer te noemen, zoals vrede, de roep om recht, schepping en vertrouwen.

Schuilen

Wees mij genadig, God, wees mij genadig,

want bij u is mijn leven geborgen.

In de schaduw van uw vleugels zal ik schuilen,

tot het doodsgevaar is geweken.

(Psalm 57)

Bij u, Heer, schuil ik,

maak mij nooit te schande,

red mij en bevrijd mij, doe mij recht,

hoor mij en kom mij te hulp.

Wees de rots waarop ik kan wonen,

waar ik altijd heen kan gaan.

U hebt mijn redding bevolen,

mijn rots en mijn burcht, dat bent u.

(Psalm 71)

Vertwijfeling

Hoe lang nog, Heer, zult u mij vergeten,

hoe lang nog verbergt u voor mij het gelaat?

Hoe lang nog wordt mijn ziel gekweld door zorgen

en mijn hart door verdriet overstelpt, dag aan dag?

Hoe lang nog houdt mijn vijand de overhand?

(Psalm 13)

Dan ineens, na het herhaalde ‘hoe lang nog?’, is er een omslag:

Ik vertrouw op uw liefde:

mijn hart zal juichen omdat u redding brengt.

ik zal zingen voor de Heer, hij heeft mij geholpen.

Kyrië en Gloria gaan hier naadloos is elkaar over. Dat is niet altijd het geval. Soms is de nacht zo donker, dat er geen spoortje licht is waar te nemen. Psalm 88 is vol duisternis:

Overdag schreeuw ik het uit,

’s nachts zit ik stil voor u neer.

Laat mijn gebed u bereiken,

luister naar mijn klagen,

ik word door rampen bezocht,

mijn leven nadert het dodenrijk.

Waarom, Heer, verstoot u mij

en verbergt u voor mij het gelaat?

ik ben verzwakt, van jongs af in doodsgevaar,

verbijsterd moet ik uw woede verduren.

mijn beste vrienden hebt u van mij vervreemd,

mijn enige metgezel is de duisternis.

Na het donkere slot van Psalm 88 begint Psalm 89 weer vol lof:

Van uw liefde, Heer, wil ik eeuwig zingen,

van uw trouw getuigen, geslacht na geslacht.

Ik belijd; uw liefde houdt eeuwig stand,

uw trouw hebt u in de hemel gevestigd.

Klagen

Waarom, Heer, bent u zo ver

en verbergt u zich in tijden van nood?

Sta op, Heer, hef uw hand, God,

vergeet de armen niet.

Hoe kan de zondaar u verachten

en denken: God vraagt geen rekenschap.

(Psalm 10)

Vanuit zijn betrokkenheid op de wereld wordt God mede verantwoordelijk gehouden voor wat op aarde gebeurt en opgeroepen in te grijpen:

U hebt het gezien, Heer, zwijg dan niet,

mijn Heer, houd u niet ver van mij.

Verhef u, ontwaak, mijn God, mijn Heer,

verdedig mij, vecht voor mijn zaak.

(Psalm 35)

Gedenken

Vanuit de nood is er de roep om hulp, waarbij Gods daden uit het verleden moedgevend zijn:

Ik denk terug aan de daden van de Heer –

ja, ik denk aan uw wonderen van vroeger,

overweeg elk van uw werken

en houd in gedachten uw grote daden.

(Psalm 77)

Zo groeit het vertrouwen en wordt er een loflied geboren. Het lied dat de moeder de vrouw zong. ‘Prijs God, zong zij, zijn hand zal u bewaren.’

Verwerking

1 Heeft u een favoriete psalm? Wat speekt u daarin aan?

2 Hierboven wordt een aantal thema’s genoemd. Welke daarvan zou volgens u meer aandacht moeten krijgen?

3 Probeer zelf een nieuwe psalm te schrijven. Welke thema’s zou u daarin een plek willen geven?

4 De laatste jaren zijn verschillende vertolkingen van de psalmen verschenen. Beluister via Spotify of YouTube enkele psalmen van Psalmen voor Nu, Psalm Project of Sons of Korah. Spreken deze nieuwe versies u aan?

5 Er wordt vandaag de dag veel geklaagd in ons land. In de kerk daarentegen hebben we het vooral fijn met elkaar. Zou het niet goed zijn als er meer ruimte was voor de klacht?