Een leven in dialoog

Kees Waaijman (1942–2023)

Kees Waaijman was vervuld van de mystieken, Meester Eckhart, Hadewijch, Tauler. Dat merkte je aan hem. Altijd op zoek naar het doorbreken van het burgerlijke, het bekende. Op zoek naar het doorbreken van het ik. Hij was zich ervan bewust dat die doorbraak als van een andere zijde moest gebeuren. ‘Zoals seksualiteit doorbreekt,’ zei hij eens. Anders zou je nog vast blijven zitten aan je eigen voorstellingen.

Voor alles was Waaijman karmeliet. Hij had ooit naar het kleinseminarie gewild maar dat kon niet doorgaan vanwege geldgebrek thuis. Dat was een grote teleurstelling voor hem geweest. En tegelijk: de weg naar een leven in de aanwezigheid van God.

Hij geloofde dat je leven altijd een leven in dialoog is. Of je je nu verhoudt tot jezelf, het milieu, je naaste of tot God, je bent nooit op jezelf alleen. Toen hij zijn grote werk schreef: Spiritualiteit. Vormen, grondslagen, methoden (2000), kon hij deze gedachtewereld in zijn geheel uitwerken, duizend bladzijden lang. Hij bleek daarin een leerling van Buber. Ook die wees op ons dialogisch bestaan.

Waaijman had lang nagedacht of hij het woord ‘God’ uit dit standaardwerk zou weglaten. Het leek te bepalend. Te weinig open, te krap. Toch keerde hij er weer naar terug. Er is nauwelijks een filosoof te noemen die zich niet tot god of het goddelijke wil verhouden. Voor Waaijman werd steeds meer de vraag: wie is God? ‘Dat God bestaat, is niet interessant,’ vertelde hij in een interview. ‘Dat zeggen de demonen ook.’ Wat bedoel je met het woord? Dat is de pointe.

Omspeling

De dialoog en deze vraag komen intens aan de orde in het werk waar Waaijman het meest bekend door is geworden: zijn psalmenreeks. Alle honderdvijftig psalmen heeft hij vertaald en van commentaar voorzien. Zijn ze in 150 psalmen vrij van Huub Oosterhuis robuust, die van Waaijman zijn teder, aangrijpend en fijnzinnig.

Om dichter bij een betekenis te komen gebruikte Waaijman woorden uit de hele Nederlandse taalgeschiedenis. De sibben, de doemenden, krochten, kollen. Vervreemdend, maar daardoor juist kregen de psalmen een nieuwe stem. Zijn commentaar gaat in op de Hebreeuwse grondtekst, maar maakt altijd een sociale toepassing. Mystiek is pas werkelijk mystiek als het een maatschappelijke component heeft en tot rechtvaardigheid leidt.

Zijn theorie dat er in de tempel een rechtszaak kon worden aangegaan voor het aangezicht van de ENE, is wellicht nogal speculatief. Zijn vertaling van de godsnaam met Wezer, is een schot in de roos. In de naam schuilt het ondoorgrondelijke van God-die-is, maar ook het nabije van God-die-er-is-voor jou. Soms wordt de naam bij hem een smeekgebed: wees er! En altijd wordt de naam een oproep aan ons. Om er te zijn.

‘Omspeling’ – zo vertaalt Waaijman het woord ‘psalm’. Omdat we God nooit anders dan in cirkels rondom Hem kunnen aanduiden. Hij die zijn leven lang zo heeft geduid, ziet de Eeuwige, Wezer is zijn naam, van aangezicht tot aangezicht. Vrij van het ik.