Drie maanden artikelen over ‘Rituelen en symbolen’

Een overzicht van de artikelen die gedurende drie maanden verschenen onder de noemer van Herademing, tijdschrift voor spiritualiteit en mystiek. Overkoepelend thema was ‘Rituelen en symbolen’.

Het themanummer ‘Rituelen en symbolen’ van Herademing is vanaf maart 2024 gedurende drie maanden gepubliceerd op www.theologie.nl. Rituelen en symbolen zijn van alle plaatsen en alle tijden. Maar van wie zijn ze eigenlijk? Over deze misschien wat opmerkelijke vraag gaat de bijdrage Van wie zijn onze rituelen? door theoloog Ko Schuurmans. Rituelen bestaan uit symbooltaal, een symboolhandeling en een symbool. In religieuze settingen liggen ze vaak vast in dienstboeken of ritualen. Binnen de liturgie en binnen een geloofsgemeenschap kunnen rituelen wel veranderen, maar ze moeten herkenbaar blijven. Maar vermijd ook om er dogmatisch mee om te gaan, schrijft Schuurmans.

De vraag naar het eigenaarschap van rituelen speelt ook bij uitvaarten. Volgens liturgiespecialist Louis van Tongeren is een uitvaart er tegenwoordig vooral voor nabestaanden, lezen we in Uitvaartrituelen, van traditie naar persoonlijke invulling. Naarmate we bij uitvaarten minder zeggen over de dode als dode, gaat het meer over diens leven en over de nabestaanden. In de op de persoonlijke biografie toegesneden uitvaartrituelen ontbreekt vaak een zingevende verwijzing. Het grote verhaal van de christelijke traditie heeft plaats gemaakt voor het kleine persoonlijke verhaal van het individu.

Titanic en vrijmetselarij

Bij rituelen kan er een spanningsveld bestaan tussen individu en gemeenschap. Op 14 april 1912 zonk de Titanic. Honderd jaar later werd dit herdacht door een bijzonder ritueel. Ritueelspecialist Marian Geurtsen bespreekt aan de hand van onder meer dit voorbeeld hoe rituelen kunnen functioneren in Rituelen en de spanning tussen individu en gemeenschap. In Tien spelregels voor het ontwerpen van een ritueel geeft Geurtsen bovendien tien praktische tips én betekenisvolle handreikingen voor het ontwerpen van rituelen.

Theoloog en vrijmetselaar Rinus van Warven schetst De symboliek van de vrijmetselarij. Drie symbolen staan centraal: het Licht, de Tempel en reizen. Hij ziet Jungs beschrijving van ‘reizen’ als een samenvatting van de Bijbel: het leven is een grote reis naar de andere kant van de werkelijkheid waar de creativiteit begint.

Openbaring en bisschopswijding

De Bijbel put uit dezelfde bron als de rituelen, zij heeft de rituelen zelfs nodig om bij die bron te komen. Symbolen en rituelen: onmisbaar als sleutel tot het symbolisch bewustzijn, stelt ritueel- en liturgiedeskundige Ekkehard Muth. ‘Niet de Schrift zelf is de openbaring van God, maar de ervaring die eraan vooraf is gegaan en die naderhand op schrift is gesteld.’

Rituelen en symbolen speelden een onmiskenbare rol in de bisschopswijding van Bernd Wallet, oud-katholiek aartsbisschop van Utrecht. Aan theoloog en redactielid Marianne Vonkeman vertelt hij met welke symbolen en rituelen zijn bisschopswijding in 2021 gepaard ging in Symboliek van de bisschopswijding.

Doop, Bach en Frenken

Dat ook de doop een ritueel vol symboliek is, wordt duidelijk in het artikel Ambrosius’ onderricht voor en na de doop door theoloog en redactielid Kitty Bouwman. Ambrosius (4^e eeuw) ontwikkelde een mystagogische catechese om doopleerlingen in contact te brengen met het geheim van het christelijke geloof. In de veertigdagentijd werden ze voorbereid op de doopritus in de paasnacht. De gedoopten kregen onderricht over de verrijzenisverhalen in de week ná Pasen.

Op 7 april was het 300 jaar geleden dat de Johannes Passion van Johann Sebastian Bach voor het eerst klonk. In haar column Driehonderd jaar Johannes Passion van Bach besteedt theoloog en redactielid Neely Kok daarom aandacht aan het verschil tussen de Matthäus en de Johannes. En Ko Schuurmans schrijft in zijn beeldmeditatie Is Jezus ons doel? over Goede Vrijdag en Pasen aan de hand van het kunstwerk Target (schietschijf) van Jacques Frenken.

Merton, Heschel en Cusanus

Tot slot, drie recensies. Theoloog Jan Venderbos las De mens achter de monnik. Een leven in dagboeken. Een bloemlezing van de dagboeken van Thomas Merton, nu vertaald in het Nederlands. Het leverde de recensent vele Intieme uren met Thomas Merton op. ‘Niets raakt verloren in de liturgie van het licht.’

Komt de Tora rechtstreeks uit de hemel of is er ook een menselijke betrokkenheid? Venderbos las ook Tora uit de hemel, een bundel essays over Abraham Joshua Heschel en over deze vraag, geschreven door leerlingen van rabbijn Yehuda Aschkenasy. We lezen erover in Tora uit de hemel, essays over Heshel.

Marianne Vonkeman recenseert in Over de wetende onwetendheid, door Cusanus het onlangs verschenen boek Over de wetende onwetendheid door de 15^e-eeuwse filosoof, theoloog en wiskundige Cusanus (15^e eeuw). Gert den Hartogh verzorgde de Nederlandse vertaling. 

Kitty Bouwman

Al met al een rijk nummer waarin tal van facetten binnen het thema ‘Rituelen en symbolen’ aan bod komen. Met dank aan alle auteurs die een bijdrage leverden!

Op 2 februari jl. namen wij tijdens een feestelijke redactievergadering afscheid van Kitty Bouwman als hoofdredacteur van Herademing. Wij bedanken haar voor de bijna vijftien jaar dat zij voorzitter was en voor de bevlogen en deskundige manier waarop zij zich voor ons Tijdschrift voor spiritualiteit en mystiek heeft ingezet. Gelukkig blijft zij als redactielid.

Wij mogen ook een nieuw redactielid verwelkomen: Willem de Vreede.

Namens de redactie,

Barbara Zwaan

Hoofdredacteur van Herademing